Фашизмдихъ галаз инсафсуз женгера Ватандиз, халкьдиз кьадарсуз вафалувал, игитвал дагъви аскеррини къалурна. Дагъустанди вичин 110 агъзурдалай виниз  уьтквем рухваярни рушар фронтдиз рекье туна. Гьелбетда, Ахцегь райондин агьа­лиярни кьулухъ акъвазнач.

Армиядиз фейи 3500-далай артух жегьил­рикай (са Ахцегь РВК-дай 2360 кас тухвана) 1780-да чпин жегьил чанар Ватандин ЧIехи дяведа душмандихъ галаз къати женгера къурбандна, 2100 аскерди дяведин орденарни медалар къазанмишна. Анжах 580 кас чпин хизанриз хтана. РикIелай тефидай кьегьалвилер къалурай Валентин Эмировни Гьасрет­ Алиев  Советрин Союздин Игитвилин тIвар­­цIиз лайихлу хьана. Залум дяведа телеф хьайи 382 ахцегьвидиз райцентрада 1965-йи­сан мартдиз обелиск хкажна. Гьакъи­къатда, им Дагъустанда ЧIехи Гъалибвилин 20 йисан­ юбилейдиз эцигай сифте обелиск-гуьмбет я.

Пехъи душмандихъ галаз инсафсуз женгерин майданра дагъви аскеррин викIегьвал, игитвал, дирибашвал уьлкведин регьберрини командованиди кьетIендиз къейд ийиз хьана. ИкI, Советрин Союздин маршал Семён Ти­мошенкоди Кеферпатан Кавказ азад хъувур ас­керриз пишкешар тухузвай эшелондихъ га­лай дагъви делегация кьабулдайла, ингье, вуч лагьанатIа: “Дагъустанвияр руьгьдалди, гафу­налди ва кардални къуватлу я”. “Да­гъус­тан­вийри душмандиз пара хъсан ягъу­нар кьазва”­, — алава хъувуна армиядин генерал Иван Петрова. Вичин къурулушдик  Дагъустандин къаюмвилик квай стрелковый 91-дивизия акатза­вай, 51-армиядин командующий, армиядин ге­нерал Яков Крейзера кхьизва: “Чпин азадвални аслу туширвал кIани дагъвийрин игитв­и­лер дивизиядин аскерар патал немсерин фашистрин залумрихъ галаз ­ягъун­ра руьгьламишдай хъсан чеш­неяр тир”. Таганрогдин 416-дивизиядин (адан къурулушдик Да­гъустандин атлуйрин эскадронни квай) командующий, генерал Сызранова къейд авурвал, “чи жергейра дагъви аскерри дурумлувилелди ва кьегьал­вилелди душман кукIвар­завай. Халкьдин башчи-полководец, кьисайрик квай хьтин игит Шамилан невейри душмандиз къарсурдай хьтин ягъунар кьазвай”.

1942-йисуз Дагъустан фронтдин саки му­кьув гваз, республикадин зегьметчийри чпин вири къуватар халкьдин майишат хкажуниз, душмандин хура дурумлу сенгерар туькIуь­ру­низ гана. Гьа и йисан гатуз  ва зулуз саки 150 агъзур дагъвиди оборонадин сенгеррални имаратрал кIвалахна, кьилди къачур­тIа, 10 млн. кубометрдин чилин кIвалахар тамамарана. И игитвиляй Гьукуматди 20 агъзурдалай виниз дагъустанвияр “Кавказ хуьнай” медалдиз лайихлу авуна. КьетIен фикир а чIавуз “Душман чи дагълариз ахъайдач, хайи Кавказ хуьда!” эвер гунин лишандик кваз республикада дяведин пешекарар, халкьдин яракьлу дестеяр гьазуруниз гузвай. “Терекдинни Кубандин ятар ивиламиш хьанва. Дагъ­лари­лай цIаярин гум хкаж жезва. Душман, чи девлетра вил аваз, Кавказдин дерин­диз сухулмиш жез алахънава… Инсаниятдин душманар тир фашистри цIай кутуна, дуьнья кузва. Къуй фашистрин зулумкарри шадвал тавурай, и цIа абур чеб куда… Дагъла­ра чIехи хьанвай инсанривай метIерал акъвазиз жедач. Чун дяведин гьавадив вердиш я. Чна чи намус, такабурлувал, азадвал женгина хуьда!”. Махачкъалада республикадин агъсакъалрин межлисдал кьабулна, вири да­гъустанвийрив агакьарай и эвер гунин келимайрихъ халкь душмандин хура къара­гъар­дай зурба мана, къуват авай. И эверун халкьди игитвилин зегьметдалди, ватанпересвилин гьиссер-крар активламишуналди кьабулна.

Дашдемир  Шерифалиев