Масагетар Скифиядилай Юкьван Азиядал къведалди авай мулкарал яшамиш хьайи куьчери халкь я. Геродота абур скифрин тайифа яз гьисабзавай, Аммиан Марцелина ва Дион Кассийди масагетар – аланриз, Прокопий Кесарийскийди лагьайтIа, гуннриз мукьва халкь я лугьузвай. Алай вахтунда масагетар иран чIалал рахазвай халкьарин хизандай яз гьисабзава.
Винидихъ къейд авурвал, гзаф чешмейри масагетар и кьил, а кьил авачир мулкарал яшамиш хьайидакай хабар гузва. Закавказьеда абуру чи йикъарин Гуржистанда бине кутунвай. Геродота кхьизвайвал, чи эрадал къведалди 503-йисуз масагетри Аракс вацIун къерехрив персерин Кира пачагьдин кьушунар тергна ва пачагьни яна кьена.
Кавказдин Албаниядин (инлай кьулухъ — Албания — авт.) масагетар, кьадардал гьалтайла, и гьукуматда яшамиш жезвай маса чIаларал рахазвай халкьарикай виридалайни екеди тир. Абуру неинки са тарихда, гьакIни Албаниядани чпин гел туна: масагетар сихдаказ яшамиш хьайи региондал Маскут (лезги чIалал — Муьшкуьр) тIвар акьалтна.
Маскут ва я Муьшкуьр вилаят Каспий гьуьлуьн къерехрив, Чола-Дербентдинни Хурсандин арада авай. Еремяна кхьизвайвал, “Самур ва Гильгильчай вацIарин арада авай мулкариз Маскут ва я Маскат, гуьгъуьнлай Муьскуьр лугьузвай”. Герберани Муьшкуьрдин часпарар тахминан гьа и къайдада ачухарнава.
Муьшкуьрдилай гъейри, масагетар Албаниядин маса областрани яшамиш жезвай. Мисал яз, Персиядихъ галаз сергьятдал алай Пайтакъаранда.
Винидихъ къейд авурвал, Албаниядин тарихда масагетри чпин гел тунва. Абуру бязи дуьшуьшра лезгийрин къадим гьукуматда кьиле фейи вакъиайра кар алай чка кьунва.
Алай аямдин историографияда масагетрихъ Албаниядин гьуьлуьз мукьва мулкар — Курадилай Чоладал кьван — акатзавай еке “пачагьлугъ” хьайидакай малуматар гьатзава. Ихьтин фикир тестикьарзавайбурун арада чеб еке агалкьунрин сагьибар тир алимарни ава. Гьелбетда, тарихчийриз чпин фикирар раиждай ихтиярар ава. Абуруз гьуьрмет авунин лишан яз, чун ихьтин фикирдал алай алимрикай гегьеншдиз рахадач. Абурукай бязибуру масагетри гуя вири Албаниядиз, гьатта, санлай къачурла, шаркь патан Кавказдиз регьбервал гайидакайни кхьизва.
Лагьана кIанда, алай аямдин историографияда Албаниядин регьберрикай гьалтзавай бязи делилар гьич кьатIуз жедайбур туш. Тарихдин адетар фикирда кьуртIа, Албанияда чкадин пачагьри саки регьбервал гузвачир. Ина гьукумдин кьиле хьайи илимдиз таниш тир тухумар паталай атай халкьарикай тирди ашкара я. Абурукай виридалайни фад атайбур аршакидар яз гьисабзава.
Аршакидар къадим тайифайрикай сад я. Абур чи эрадал къведалди III асирда Каспий гьуьлуьвай кьибле ва шаркь пата авай Парфияда пайда хьана. Парфиядилай гъейри, и тайифадин векилри Эрменистанда, Иберияда ва, гьисабзавайвал, Албаниядани регьбервал гана.
Аршакидар Эрменистандиз ва Гуржистандиз атай вахт малум ятIа (и кардикай Хоренациди, Багратиони Давида ва маса чешмейри хабар гузва), аршакидар албанрин тахтуна ацукьунин жигьетдай субутдин делилар авач. Албанияда гьукум абурун гъиле гьатай вахтуникай, шартIарикай, гьаларикай са малуматни гьалтзавач. И версиядикай хабар гузвай авайни-авачир са чешме М.Хоренацидин “Эрменистандин тарих” я. Вични ада М.Каланкатуацидивай къачунва. Абуру кхьизвайвал, аршакидри уьлкведиз Алу лакIаб алай Арана Албания арадал гъайи чIавалай регьбервал гузвай. Им Эрменистандин гьукумдин кьиле Валаршак пачагь авай девир тир. Хоренациди тестикьарзавайвал, абур кьведни (Аран ва Валаршак) аршакидрикай тир.
Лагьана кIанда, илимдиз, тарихдиз ихьтин тIварар малум туш. Ачухдиз лагьайтIа, ибур гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай малуматар я. Гьавиляй абурукай, якъин делилрикай хьиз, менфятни къачуз жедач. Идалай гъейри, тарихчийри и риваят ихтилат физвай девирдилай геж арадал атайди яз гьисабзава. Къадим Римдин хроникайра гьатнавай пачагьар тир Оройсакай, Зоберадикай, Оройсан стха Косисадикай Каланкатуацидиз хабар авачир. Са гафуналди, Албанияда гьукумдин кьиле аршакидар хьайиди тестикьарзавай чпихъ бине авай делилар авач.
Гьар гьикI ятIани, аршакидри Албанияда регьбервал гайиди илимди кьабулнава ва и делилдал, вучиз ятIани, садани шак гъизвач. Персияда абуру регьбервал гайидакай гьич хабарни авачир. Кьилди къачуртIа, пехлевидин чешмейра Албанияда аршакидар хьуникай делилар гьалтзавач. Аршакидрикай къадим гьукуматда пачагьар хьуниз талукь месэла ачухди яз амукьзава.
Аршакидар эвез авур тухум михранидринди яз гьисабзава. Каланкатуациди кхьизвайвал, абур персерикай, сасанидрикай тир персерин пачагьрин мукьвабур тир. Ада и тухумдин къадим векилрикай сад — Михран атуникай гегьеншдиз суьгьбетзава. Гуьгъуьнлай тухумдал гьа и касдин тIварни акьалтна. Пачагьрин тухумриз вири дуьньяда сад лагьай пачагьдин тIвар гузвай. Амма Михран, “Алуанк уьлкведин тарихда” къейднавайвал, Албанияда гьукумдин кьиле акъвазиз агакьнач. Адан несилрикай гьидакай сад лагьай пачагь хьанатIа, Михранакай гьакьван гегьеншдиз кхьенвай Каланкатуациди раижнавач. Геждалди Албанияда регьбервал гайи “пачагьрин мукьвабур” Персиядани садазни малум тушир. Гьич тахьайтIа, “Ираника” тIвар алай кесерлу энциклопедияда Гуржистандин михранидрикай малуматар ава, амма Албаниядинбурукай гьич са гафни кхьенвач.
Лагьана кIанда, масагетри Албанияда регьбервал гана лугьудай версиядихъ са бинени авач. Ам ЦIийи девирда (Новое время) арадал атана. И гипотезадин историографиядикай куьрелди Ф.Дж.Мамедовади кхьенва. Адан гафаралди, сифте яз ихьтин версия гьеле 1851-йисуз М.Бросседи раижна.
Гьакъикъат патал лагьана кIанда, XIII асирда эрменийрин тарихчи Киракос Гандзакециди вичин кхьинра “мазкут-аршакид” яз гьисабзавай Санатрук “Агванк областдин пачагь” яз малумарна. Вични и къуллугъдал эрменийрин пачагь Трдата тайинарнавай. Таронацидин кхьинрани Санатрукан тIвар гьалтзава: “Вертанесан чIехи хва Григорис, Ахванидин виликан епископ, бине Аршакунидай тир Санатрукан буйругъдалди Каспий гьуьлуьз мукьва Ватниандин мулкарал балкIанрин кIурарик кутуна кьена”.
Масагетар Албанияда гьукумдин кьиле хьайиди къалурзавай чешмеяр гьа ибур я. Вилик девиррин тарихчийриз и кардикай хабар авачир.
Куьрелди лагьайтIа, и гипотеза тайин тир субутдин делилрал ваъ, анжах “кеферпатан халкьари” Эрменистандал гьужум авунин карда иштиракунал бинеламиш хьана арадал гъанва. И кардикай Бузандан, Хоренацидин ва Каланкатуацидин кхьинрай хабар жезва. Эрменийрин гуьгъуьнлай хьайи вири тарихчийри гьа и делилрикай менфят къачуна. Гаф кватай чкадал къейд ийин хьи, Каланкатуациди вичин гьикая Бузандавайни Хоренацидивай къачунва.
(КьатI ама)
Бедирхан Эскендеров, тарихчи
