Генрих Алимирзоевич Гьасанован — 110 йис

Владимир Ильич Ленин кьейи са йисалай СССР-дин гьукуматди илимдин, техникадин, искусстводин, литературадин, пуб­лицистикадин хилера зурба агалкьунар къазанмишай ксар къейд ийидай В.Ленинан тIва­рунихъ галай госпремия тайинарна. Да­гъустанвийрикай сад лагьайди яз и чIехи премиядиз 1958-йисуз флотдин адмирал, технический илимрин доктор, машгьур конструктор,  профессор Генрих  Алимирзоевич  Гьасанов  лайихлу хьана. Гьасан эфендидин хтул, Дагъустандин пешекарвилин музыкадин бинеяр кутур композитор Готфрид Гьасанован стха.

1970-йисуз Генрих Алиевичан (гзафбуру  бубадин тIвар куьруь авуна лугьузвай) 60 йи­сан юбилей къейд авунай. Яргъал йисара  адахъ галаз санал бегьерлувилелди кIвала­хай, яратмишай, СССР-дин Илимрин Академиядин виликан президент Анатолий Петрович Александрова уьлкведин дережадин конструктордиз ихьтин къимет ганай: “Вун чаз фадлай кьетIен, садазни ухшар тушир, ажайиб ва прогрессивный конструкцияр яратмишзавай кас хьиз чизва. Вун ваз офи­­циально тушиз ганвай “Ракьун Генрих” тIварцIиз тамамвилелди лайихлу я ва вуна и кар лайихлувилелди тестикьарна. За мадни лугьуда, эхиримжи йисарин ви крариз килигайла, ваз “Полиметаллический Генрих” лугьун лазим я. ГьикI лагьай­тIа, ви изобретателвилин кIвалахди мадни къатидаказ, гужлудаказ нур гузва. Ви теклифри, яратмишунри виридан кIан пад цавал авуниз ва цIийи къайдада шейэр туь­кIуьруниз рехъ ачухна. Чунни ви гуь­гъуь­на­ваз виликди, хъсан нетижайрихъ физва­. Чун кIевелай инанмиш я, ви къизгъин, гьевеслу энергияди, бегьерлувилин кIва­лахди мадни хъсан теклифар, крар арадал гъида…”.

Юбилей тебрикзавай чарар, телер Гьасановал СССР-дин, коммунистрин партиядин руководителар Леонид Брежневалай, Дмитрий Устиновалай, Юрий Андроповалай, уьлкведин алимрилай — атомщикрилай, гимийрин командиррилай атанай. Уьлкведа ва къецепа­тани машгьур касдикай, гьайиф хьи, хайи макандиз, Дагъустандиз хабар авачир. Я  Генрих Гьасанова, Лезгинцеври хьиз, вичикай хабар жедай гьерекатризни рехъ гузвачир. Ада вири вичин уьмуьр, вахт, чирвилер, алакьунар кIани кIва­лахдиз серфзавай. Уьлкведин атомоходар, цин кIаникай фидай, атомдин реакторралди кIва­лахзавай гимияр дуьньяда чпихъ галаз­ акъатиз тежедайбур, виридалайни менфятлубур, кIвенкIвечибур хьун патал зегьмет чIугваз­вай.

Гьасанов Исмаил (дахди эцигай тIвар) 1910-йисан 8-июлдиз Дербент ше­гьерда къуллугъчидин хизанда дидедиз хьана. Дах — Алимирза (Али) Алкьвадар Гьасан эфендидин хва, Диде Елена Владимировна, хашпара-лютеранка, беденда немсерин ва французрин иви къекъвезвай дишегьли, писатель Александр Бекан вах. Елена Владимировнади хцел вичиз хуш тIварни — Генрих эцигна. Документра, паспортда ам Гьасанов Исмаил Гьасанович яз амукьна.

Генрихан аял, жаван вахтар Дербентда, Буйнакскда, Махачкъалада акъатна. Дуьм-дуьз техникадихъ галаз алакъалу  илимрай лугьуз тежедай алакьунар авайди гъвечIиза­маз малум хьана. Школада кIелдайла классдин аялри датIана алгебрадай, математикадай, физикадай, геометриядай, черченидай Генрихан патай куьмек гуьзетдай. Ам агакьни ийидай. Тарсарилай гуьгъуьниз Гьасанова вичин вахт дустар, юлдашар четин месэлайрин, гьялна кIанзавай тапшуругърин гъавурда  тваз акъуддай. Гада би­недилай къени, дамах гвачир, алакьунар ава лугьуналди, вич амайбурулай вине такьадай, дуьзгуьн къилихрин жаван тир. Вичикай масад бейкефдай хесетни квачир адак. Хъсандиз кIелунихъ галаз сад хьиз, Генрихан гъуьрч авунални, гьуьле эхъуьнални рикI алай.

1927-йисуз Махачкъалада школа акьал­тIа­рай жегьил Ленинграддин Фрунзедин  тIва­рунихъ галай военно-морской училищедик экечIна. Гьайиф хьи, ана кIелунар давамардай­ кьисмет хьанач, акатай азар себеб яз ам Махачкъаладиз хъфена ва Дагъустандин балугърин трестдик акатзавай бондарный заводда слесарвиле кIвалахал акъвазна. Фикир­ гун, на­кьан школьник, балугърин промышленность  патал продукция акъудзавай завод ва карханадин дирекцияди кье­тIендаказ къейд ийидайвал кIвалахун. Вичин везифаяр намуслудаказ тамамарзавай, алакьунар авай ва кIе­лу­нихъ цIигел жегьил дирекцияди Азербайжандин наф­тIадин институтдиз рекье твазва. КIе­лиз. Инженервилин кеспи къачуз. Амма Генрих Гьасанован хиял­ра  маса крар авай. Гьуьлел, военный кардал­ ашукь жегьилди кьа­тIана, наф­тIадин институт адан чка туш. 1931-йисуз, 2-курсунай ам мад Ленинграддиз, дуьньядин гуьрчег шегьеррикай садаз хъфизва ва гимияр туькIуьр­дай институтдик экечI­зава.

Уьмуьрдин гьакъикъат я, Гьасанова гьа ви­чиз хас тегьерда гьевес­див­ди, ашкъидивди­ кIел­на, жуьреба-жуьре­ гимияр туькIуьру­нин ме­сэлайрай кьил акъудна, ви­чи­ни цIийи жуьредин гимийрин ма­кетар, схемаяр­ гьазурна, тежрибадин тар­сар  кьиле фейи кар­ханай­ра вичихъ и рекьяй еке алакьунар авайди ус­пат­на. Институт акьалтIарай 1935-йисуз Генрих Гьасанов Ленинграддин Балтика­дин ги­мияр туь­кIуьрдай заводдин центральный конструкторвилин бюрода (ЦКБ) инженер-конструкторвиле кьабулзава. Ада гьуьлуьн коте­лар гьазурзавай дестедихъ галаз кIва­лах­ башламишзава ва са куьруь вахтундилай адак­ай ина кар алай пешекар жезва. 1938-йисуз ам проектдин дестедин руководи­тел­виле тайинарзава.

Вахт муракабди, дуьньяда гъулгъула  гьат­­­навайди, Германия, Италия, Япония дяведин гьерекатрик экечIзавайди, уьлкведа законсузвилериз, репрессийриз рехъ гузвайди, къенепатан душманрихъ галаз женг чIуг­вазвайди тир. Генрих  ва Елена Гьасановрини чпин кьилелни чIулав булутар къвезвайди гьиссзавай. Генриха кIвалахзавай бюрода ара-ара сад пайда жезвай (НКВД-дин къуллугъчи) ва ада датIана ягьанатдин хъвер ийиз сирлу суалар гуз, чинеба бюродин коллективдин кIвалах ах­тармишиз коллективдик, адан чIехидакни гъалаба кутазвай. Идални бес тахьана, бюродиз атай гьар сеферда эзбердай: “АкI хьайила, ви тIвар Генрих я ман, гьакI тушни? Хъсан я ман, чун ваз ахпа килигда вун гьихьтин Генрих ятIа”.

Чна винидихъ къейд авунай, баркаллу ва зурба краралди дуьньядиз машгьур конструктордикай ватанэгьлияр бейхабар тир. Дагъус­тандин журналистрикай Генрих Гьасановахъ галаз сифте яз бажарагълу публицист, шаир Шихзада Юсуфов таниш хьанай ва адакай очерк (1980-йис) кхьенай ва ахпа ктабни акъуднай. Ана 1938-40-йисариз талукь яз Генрих Гьасанован ихьтин рикIел хкунар ганва:

“Чаз пакадин югъ, чи кьисмет гьихьтинди жедатIа чизвачир. РикI гьар юкъуз цацарал алай. Чаз  Ленинграддай масанихъ, сифте ну­­­батда Дагъустандиз хквез кIанзавай. Заводдин чIехибурукай сада заз эверна ва кьетIи­даказ лагьана: “Ваз Сталина, Иосиф Висса­рионовича эвернава. Тади гьалда вад йи­къан­­ командировочный къачуна, рекье гьат. Суаларни гумир заз. Вучиз эвернавайди ятIа, ваз Москвадиз фейила чир же­да”. Уьмуьрдин юлдаш Ангелинадик лап къалабулух акатна.

— Ваз Москвадиз эверунин метлеб вуч ятIа? Вун анай тахтайтIа, ахпа вучда?

— Ахьтин кардикай фикирмир. Сталинан си­я­сатдай нин кьил акъатрай? Дуьнья эл­къвей­ди я, я икI жен, я акI. Низ чида, анжах ву­на ар­­хайин­вал квадармир. Зун виридан вилик михьи я.

Кремлда  зун сифте Сталинан секретарь Поскребышева кьабулна. Ахпа ада зун кабинетдиз тухвана. Сталина, пенжердив акъвазна, къалияндай туп-туп гумар акъуд­завай. Зун акурла, ам столдихъ  хъфена, зазни ацукьун теклифна ва зун квел машгъул ятIа, заводда, бюрода вуч кIвалахар ийиз­ватIа, гьадакай хабарар кьуна. Ахпа ада заз килигиз жузуна:

— Юлдаш Гьасанов, вун гьинай я?

— Зун, юлдаш Сталин, Дагъустандай я, лезги я. — За адав паспорт вугана. Адаз ди­къет­дивди килигна, лагьана:

— Ви тIвар Генрих туш кьван, Исмаил я. Бес ваз Генрих вучиз лугьузвайди я?

За юлдаш Сталиназ зи бубадикай, Голландиядай тир дидедикай, зал вучиз кьве тIвар акьалтайди ятIа, гьадакай ихтилатна. Сталина Поскребышеваз буйругъна: “И касдихъ галаз зи дуьм-дуьз телефондин ала­къа тайинара”.

Телефондин алакъа тайинарни авунай ва Иосиф Виссарионович са шумудра захъ галаз гимийрин гьакъиндай рахунни авунай. Гьанлай чи кьилел атай чIулав булутарни квахьна…”

Арада масад авачир, дуьм-дуьз алакъадикай Г.Гьасанова менфятни къачуна. Ам кьиле авай отделдин конструкторрин ва инженеррин мажибар  лап гъвечIибур тир. Идан гьакъиндай Гьасанова Сталиназ лагьайла, адан тапшуругъдалди неинки са  отделдин, гьакI С.Орджоникидзедин тIварунихъ галай Балтикадин гимийрин заводдин къуллугъчийрин мажибарни кьве  сеферда артухарнай.

Дяведин четин ва къизгъин йисара Г.Гьасанова женгинин гимияр гьазурзавай 17-нумрадин ЦКБ-диз регьбервал гана ва уьлкведин военно-морской флот артухан йигинвал авай, кузвай шейэр кьенятзавай, душмандин яракьдикай хуьдай гьулдандалди мягькемарнавай цин винелай ва кIаникай фидай гимийралди таъминарна. Ихьтин важиблу, зурба кIвалах теш­килай конструктор Генрих Алиевичаз 1942-йисуз Сталинан тIварунихъ галай госпремия гана. И чIавуз Советрин флотда уьмуьрдиз кечирмишай цIийи­вилер фикирда кьуна, лезги­ халкьдин хцин зегьмет, яратмишунар Зегьметдин Яру Пайдах кьве ордендалди къейдна.

1946-йисалай Г.Гьасанов заводдин кьилин конструктор ва ЦКБ-дин начальник тир. Хиве лап жавабдар везифаяр авай конструктордин бажарагъди мадни цуьк акъудна, карханадин конструкторрин, инженеррин зегьмет мадни лишанлу гъалибвилерихъ тухвана. Абуру цIийи тадаракар арадал гъана.

Лезги халкьдин векилар хьиз Генрих Алие­вични ерли дамах гвачир кас тир. Вичи ийизвай крар ада вичин гьакъикъи буржи яз, къуллугъдин везифа яз гьисабзавай. Амма бажарагълу конструктордин проектрин бинедаллаз туькIуьрнавай атомоходар, цин кIаникай фидай, атомдин реакторралди кIва­л­ахзавай гимияр чи уьлкведин флотдин дамах я. Тихий океандин флотдин са адмиралди къейд авурвал, Генрих Гьасанован кIва­лах, зигьин, бажарагъ галачиз уьлкведин флот фикирдиз гъиз жедач. Къе дуьньядин океанра, гьуьлера сирнавзавай Россиядин военный гимийрал Генрих Алиевичан зегьметдин нур ала. Адан гъилик чIехи хьайи, ада тербияламишай гзаф кьа­­дар инженерри, конструкторри Россиядин гьуьлерин флотдин тIвар мадни виниз хкажза­ва, дуьньяда чпихъ тешпигь авачир океанрин  гимияр, яцIу муркIар атIуз, виликди еримишдай ледоколар, цин кIа­никай фидай аламатдин ерияр авай гимияр туькIуьрзава. Абуру Генрих Алиевичан тежрибадикай, ада гайи дерин чирвилерикай гьар йикъан кIвалахда менфят къачузва. Ада и жигьетдай тунвай ирс зурбади я эхир.

1988-йисан “Красная Звезда” газетда цин кIаникай фидай атомный луьтквейрин атомный реактор арадал гъайи алимрин, конструкторрин муракаб кIвалахдикай кхьенва. Вацралай гзаф кабинетдай экъечI тийиз, зенгериз жаваб тагуз уьлкве зурба пуд алимди (Г.Гьасанов, Н.Долижал, В.Перегудов) югъди-йифди схемаяр  чIугваз, гьахъ-гьисабар ийиз, чIуриз туькIуьр хъийиз, атомный энергетикадин установкадин заланвал тайинарна ва атомный реактор арадал гъана.

Гьасанован  дамах гвачирвал тешпигь авачирди тир. Ам кьве сеферда Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIвар гуниз къалурайла, ада разивал ганачир. “ТIварцIиз залайни лайихлу инсанар ава” лагьанай. ЯтIани, 60 йисан юбилейдин вилик Гьасановаз и баркаллу тIвар ганай.

Гьалкъада тунвай, каш аватнавай шегьерда варцаралди конструктордин бюродай экъечI тийиз кIвалахай йисари, ацалтай четинвилери чи зурба ватанэгьлидин сагъламвал зайифарна. ЯтIани ам эхир нефес амай кьван вичин уьмуьр акъатай заводдиз кIвала­хал фена. Генрих Гьасанов 1973-йисан 28-майдиз рагьметдиз фена. Ажал агакьдалди ам хайи макандизни хтанай. Адаз районда, Алкьвадрин хуьре рикIел аламукьдай гуьруьш, межлис тешкилнай. Ада вичин ата, улу-бубайрин сурариз икрам авунай.

Генрих Гьасанов гьам чи девирдин, гьам гележегдин несилризни лайихлу чешне яз  амукьда ва адал ватанэгьлийри гьамиша дамахда.

Нариман  Ибрагьимов