Эхиримжи вахтара Самур вацIал ва адан хилерал са цIиргъ куь-луь ГЭС-ар эцигунин гьакъиндай активнидаказ гьуьжетар кьиле физва. Дуьз я, конструкторрин тестикь планар чаз икьван гагьда малум туштIани,чкадин агьалийрин ва пешекаррин гзаф кьадар суалризни, арадал атун мумкин тир хаталувилеризни килиг тавуна, аквар гьаларай, и проект йигинвилелди вилик ракъуриз алахънава. Проектдин куьлуь-шуьлуьяр икьван гагьда винел акъуднавач, адан гьакъиндай чал агакьзавай делилар тIимил я, идани проектди пакадин юкъуз арадал гъидай хаталувилерикай халкь хабардар авунин фикирдал гъизва.
Проектдин характеристика. Чаз чидайвал, и проект энергокластердикай ибарат я. Ам туькIуьрайбурун гафаралди, адак гидроэнергетикадин виниз тир агалкьунар акатун, и рекьяй виликан гъалатIар хкудна, цIийи сериядин куьлуь ГЭС-ар арадал гъун, гьакIни маса электроэнергия, гьасилдай технология кутун лазим я. ИкI, алай вахтунда, гибридный генерациядин электроэнергиядикай жезмай кьван менфят къачун патал ракъинин ва гарун электростанцияр эцигун герек я. Проект вичиз тешпигь авачирди ва регион вилик тухун патал герекди тирдакай лугьузва. Себеб яз, регионда алай вахтунда авай электросетрин гужлувал тIимил тирдакай ва, талукь яз, регион вилик тухун патал авай мумкинвилер бес кьадардинбур туширдакай лугьузва.
Идалай гъейри, агьалияр патал кIвалахдин цIийи чкаяр арадал гъун фикирда кьунва ва, нетижа яз, регион яшайишдин рекьяй вилик тухун таъминар ийиз жеда. ГьакIни фикирзавайвал, артухан электроэнергия Азербайжандиз ва Ирандиз маса гуз жеда. Мадни хиве кьазва хьи, проектдиз чара ийизвай пулунин са пай региондин экология ва тIебиат хуьниз талукь проектриз харжда.
И проект конструкциядин ва технологиядин жигьетдай ахтармишун чи макъаладилай къерехда амукьда, вучиз лагьайтIа, ГЭС-дин тайин тир план икьван гагьда ачухарнавач, гьакIни и цIарарин автор вич гидроэнергетик туш. Амма, аквар гьаларай, проектдин винел кIвалахзавай командадихъ гидроэнергетикадин рекьяй еке тежриба авайди фикирда кьурла, месэладик технический рекьяй са акьван хата квачирди хьиз аквазва. Чаз и проектдихъ, санлай къачурла, авай метлебдикай, хийир гъидай патарикай веревирдер ийиз кIандай. Региондиз ихьтин проект герек яни, ада чун элкъуьрна кьунвай алемдиз гьикI таъсирда, Самур вацI ва чкадин экосистема патал гьихьтин четин месэлаяр арадал гъида.
Самурдин тамун ва вацIун экосистема. Сифтедай лугьун герек я хьи, Самур вацIун къерехда, гьуьлуьн кьер тирвал, къадим Самурдин там экIя хьанва. Са мус ятIани, Каспий гьуьлуьн кьибледихъ идаз ухшар тамар аваз хьанай. Амма инсанар себеб яз, багълар, никIер кутуналди, гидропроектар кьилиз акъудуналди, ихьтин тамар тамам квахьунин рекьел гъана. Са шумуд йисуз Тегерандин Университетда кIвалахай и цIарарин автордилай Гилян вилаятдик акатзавай Каспийдин кьере авай къадим куьлуь тамар ахтармишиз алакьна. Ибур тамарин куьлуь-куьлуь, са патахъайни хуьн тийизвай, чебни зирзибилди кьунвай гапIалар я. Асул гьисабдай абур ял ягъунин зонайриз элкъуьрнавай, ина ири гьайванар саки гьалтдач.
Гатуз, туристар Каспийдин къерехриз атай береда, тамун къенепад абуру эцигнавай алачухрив ацIана жеда. Ина тамариз секинвал гузвайди чка-чкадал гьалтзавай ва нацIари кьунвай уьленар я. Гьуьлуьн кьер тирвал экIя хьанвай (100-200 м гьяркьуьвал ва 1-2 км яргъивал авай) ва чеб анжах чарарал хуьзвай са шумуд зулунилай гъейри, Иранда гьакIни «Нур Тамун Парк» ава. И парк, Самурдин там квачиз, Каспийдин кьере авай тамарин арадай гьукуматди фагьум гузвай тамарикай сад я. Ада кьуд агъзур гектар (Самурдин тамалай 6 сеферда тIимил) чка кьазва. И паркуни Каспийдин кьере авай тамарин набататар хуьзватIани, ам гьуьлуьн къерехра авай хуьруьн майишатдин мезрейрилай ва къалиндаказ эцигнавай гьуьлуьн къерехдин зонадивай атIанва. МасакIа лагьайтIа, исятда авай гьалдиз килигайла, Самурдин там неинки чи гьуьлуьн виридалайни кефердихъ галай, гьакIни амайни-амачир са там я.
И карди гьам тамуз мукьва авай хуьрерин жемятдин, гьамни Самур дередин вири агьалийрин ва санлай дуьньядин жемиятдин хиве еке жавабдарвал твазва. Гьайиф хьи, алай девирда чи хиве гьатзавай ихьтин везифа гьуьлуьн къерехда авай уьлквейрин, тIебиат хуьдай тешкилатрин са рахунни алачир къайдадиз элкъвенвач.
И кьил,а кьил авачир Россиядин Федерациядин ва нафтIадинни хуьруьн майишатдин Азербайжан Республикадин гьакъиндай чавай вуч лугьуз жеда кьван?! Самурдин тамун надирвал ам я хьи, адак тамун экосистема ацIурзавай Самур вацIун хел акатзава. Дагъдин амай вацIариз хьиз, Самурдизни гидрологиядин жигьетдай дегишвилер хас я. Самурдин там Евро-Сибирдин флорадин хилек акатзаватIани, ам Иран-Туран областдин часпардал ала. ТIвар кьунвай набататрин алемдиз гатун къвалар хас туш, гьавиляй гатун чIавуз ири тушир дагъдин вацIарин яд тIимил жезва. Регионда кьиле физвай и гьерекат тIебииди я. Каспийдин кьере авай тамар вацIарин системадилай ва кьиле физвай циклайрилай аслу я. Эгер пешекардивай жузуртIа, ада ваз лугьуда хьи, ихьтин там хуьн патал адахъ галаз аслувиле авай экосистема хуьн герек я. Гьавиляй Самур вацI вири хвена кIанзавай зона хьиз малумарун ва ина майишатдин кIвалахар тIимил кьиле тухун герек я.
Там хуьнихъ метлеб авач, эгер гьа са вахтунда адахъ галаз аслувиле авай ва миллионралди йисара (ихьтин тамар аваз агъа кIан 25-50 млн йис я) сих алакъа аваз кьиле физвай маса системайра дегишвилериз рехъ гузватIа.
Гьайиф хьи, дуьньядин тежрибада и жуьреда акьуллудаказ эгечIун адетдин къайда туш, тIебиат хуьн лагьайтIа, адет яз, гъвечIи майданралди сергьятламиш тир бязи маканар хуьналди акьалтIарзава. Ибур тек са и цIарарин автордин гафар туш, ихьтин фикирдал гьакIни Европадинни Ирандин экологар ва биологар ала. ИкI, Иранда Тегерандин Университетдин систематический ботаникадай профессор Гьуьсейн Агъаниди ва адан амадагри Каспийдин къерех тирвал эцигнавай гъвечIи ГЭС-риз ва гидропроектриз талукь яз гьарай-эвер ийизва. Ирандин гьукуматди, кьериз-цIаруз хьайитIани, алимрин фикиррихъ яб акалзава, амма пара вахтара, тIем квай (гужлу) финансрин къуватри ихьтин проектриз пул ахъайзава лугьуз, экологиядин рекьяй хаталу нетижайрал гъизва. Вилик фенвай уьлквейра и жигьетдай крар виринра хъсанзава лугьуз жедач, гьа са вахтунда, чарарал тIебиат хуьниз талукь ихьтин кIвалахар кьиле тухузвайди къейдзава. РикIелай алудна кIандач хьи, Самурдин там тек са вичин гьайбатралди ваъ, гьакIни Самур вацIун къерехриз килигайла вичиз тешпигь авачирди я. Лагьана кIанда хьи, ам Яру ктабда гьатнавай къушарин макан я. Фикир гун герек я хьи, Каспийдин кьиблепата уьленриз элкъвенвай чкайра гьайванрин са бязи жинсер терг хьанва, я туштIа ихьтин чкайра инсанри креветкаяр, цин векьер (водорослияр) ва мсб. хуьзва. Самур вацI гьуьлуьк акатзавай чка кьулан тар авачирбурун, гъетерин (балугърин), къушарин ва нек хъвазвай гьайванрин макан тирди виридаз чида. ВацIун экосистемаяр акI туькIвенва хьи, къерехдикай адак кутур дегишвилери гележегда чпин таъсир къалурда. Месэла анжах инсанар адав гьикI эгечIдатIа, гьадалай аслу я. Самур вацIукай рахайтIа, гьайиф хьи, авай гьал акьван хъсанди туш. Лезги халкьни, Самур вацI хьиз, гьукуматрин арадавай и часпардин есирвиле ава. Часпардал элкъвенвай вацIарихъ кьве жуьре кьисмет жеда: я часпардин кьве патани авай гьукуматри ам хкуьр тавуна хуьда, яни кьве патани вацIукай чпин хийирдиз менфят къачуз эгечIда. Кьвед лагьай дуьшуьшда, законар кьабулзавай ва хуьзвай документра жедай ичIивал себеб яз, адакай вагьшидаказ хийир къачун арадал къведа. Дуьньядал ихьтин гьалдиз талукь чешнеяр гзаф ава. (Афгъанистандинни Ирандин арада Гильменде платина эцигун; Португалиядинни Испаниядин арадавай часпардаллай яд паюн). Гьайиф хьи, ихьтин гьал Самурдизни талукь я.(Мисал яз Самурдин гидроузел). И гидроузел вацIун кьере эцигнава, ада вацIун гидрологиядиз таъсирзава, цин ресурсрикай менфят къачунин месэладал гуьзчивал алач. Гьелбетда, гатун варцара, яни хуьруьн майишатдин кIвалахриз гзаф кьадар яд герек тирла, Самурдин тамув яд бес кьадарда агакьдач. Арадал атанвай и гьалди Каспий гьуьле авай гъетери куьр вегьинин кардиз кьецI гузва, вучиз лагьайтIа, абуруз туьретмиш жедай маса чка (вацI) авач. ВацIун яд вичин кьадарда аваз авахьуниз винидихъ тIвар кьунвай гидроузелди манийвалзава, куьр вегьедай балугърин крар къайдадикай хкудзава, Самур вацIун цихъ галаз алакъалу циклаяр чIурзава. И месэла мукьвал-мукьвал къарагъарзавайди я, гьакI хьайила зун адал яргъалди акъваздач. Мадни къейд ийин, виликдай Самурдин тамун месэлаяр гидроузел эцигуналди гьялун теклифай Русгидроди гила гидроузелдихъ галаз алакъалу месэлаяр ГЭС-дин каскадар эцигуналди гьялун теклифзава.
(КьатI ама)
А.В. Рудов, биологиядин
илимрин кандидат, эколог.
Таржума авурди Вагиф Гьажиагъаев я.