Эхиримжи вахтара Самур вацIал ва адан хилерал са цIиргъ куь-луь ГЭС-ар эцигунин гьакъиндай  активнидаказ гьуьжетар кьиле физва. Дуьз я, конструкторрин тестикь планар чаз икьван гагьда малум туштIани,чкадин агьалийрин ва пешекаррин гзаф кьадар суалризни, арадал атун мумкин тир хаталувилеризни килиг тавуна, аквар гьаларай, и проект йигинвилелди вилик ракъуриз алахънава. Проектдин куьлуь-шуьлуьяр икьван гагьда винел акъуднавач, адан гьа­къиндай чал агакьзавай делилар  тIи­мил я, идани проектди пакадин юкъуз арадал гъидай хаталувилерикай халкь хабардар авунин фикирдал гъизва.

Проектдин  характеристика. Чаз чидайвал, и проект энергокластердикай иба­рат я. Ам туькIуьрайбурун гафаралди, адак гидроэнергетикадин виниз тир агалкьунар акатун, и рекьяй виликан гъалатIар хкудна, цIийи сериядин куьлуь ГЭС-ар арадал гъун, гьакIни маса электроэнергия, гьасилдай технология кутун лазим я. ИкI, алай вахтунда, гибридный­ генерациядин электроэнергиядикай жезмай кьван менфят къачун патал ракъинин ва гарун электростанцияр эцигун герек я. Проект вичиз тешпигь авачирди ва регион вилик тухун патал герекди тирдакай лугьузва. Се­беб яз, регионда алай вахтунда авай электросетрин гужлувал тIимил тирдакай ва, талукь яз, ре­­гион вилик тухун патал авай мумкинвилер бес кьадардинбур туширдакай лугьуз­ва.

Идалай гъейри, агьалияр патал кIва­лах­­дин цIийи чкаяр арадал гъун фикирда кьунва ва, нетижа яз, регион яшайишдин рекьяй вилик тухун таъминар ийиз жеда. ГьакIни фикирзавайвал, артухан электроэнергия Азербайжандиз ва Ирандиз маса гуз жеда. Мадни­ хиве кьазва хьи, проектдиз чара ийизвай пулунин са пай региондин экология ва тIебиат хуьниз талукь   про­­ектриз харжда.

И проект конструкциядин ва технологиядин жигьетдай ахтармишун чи ма­къа­ла­дилай­ къерехда амукьда, вучиз ла­гьай­тIа, ГЭС-дин тайин тир  план икьван гагьда ачухарнавач,  гьакIни и цIарарин автор вич гидроэнерге­тик туш. Амма, аквар гьаларай, проектдин винел­ кIвалахзавай командадихъ  гидроэнергетика­дин рекьяй еке тежриба авайди фикир­да­ кьурла, месэладик технический рекьяй са акьван­ хата квачирди хьиз аквазва. Чаз  и про­­ект­дихъ, санлай­ къачурла, авай метлебдикай, хийир гъидай патарикай веревирдер ийиз  кIан­дай. Региондиз ихьтин проект герек яни, ада чун элкъуьрна кьунвай алемдиз гьикI таъ­сир­да, Самур вацI ва чкадин экосистема патал­ гьихьтин четин месэлаяр арадал гъида­.

Самурдин тамун ва вацIун экосистема.  Сифтедай лугьун герек я хьи, Са­мур вацIун къерехда, гьуьлуьн кьер тир­вал, къадим Са­мурдин там экIя хьанва. Са мус ятIани, Каспий гьуьлуьн кьибледихъ идаз ухшар тамар аваз хьанай. Амма инсанар себеб яз, багълар, ни­кIер кутуналди, гидропроектар кьилиз акъудуналди, ихьтин тамар тамам ква­хьу­нин рекьел гъана. Са шумуд йисуз Те­герандин Университетда кIвалахай и цIа­рарин автордилай Гилян вилаятдик акатзавай Каспийдин кьере авай къадим куьлуь тамар ахтармишиз алакьна. Ибур тамарин куьлуь-куьлуь, са патахъайни хуьн тийизвай, чебни зирзибилди кьунвай гапIалар я. Асул гьисабдай абур ял ягъунин зонайриз элкъуьрнавай, ина ири гьайванар саки гьалтдач.

Гатуз, туристар Каспийдин къерехриз атай береда, тамун къенепад абуру  эциг­на­­вай алачухрив ацIана жеда. Ина тама­риз­­ секинвал гузвайди чка-чкадал гьалтза­вай ва на­цIари кьунвай уьленар я. Гьуьлуьн­ кьер тирвал экIя хьанвай (100-200 м гьяркьуьвал ва 1-2 км яргъивал авай) ва чеб ан­­­жах чарарал хуьзвай са шумуд зулу­ни­­лай­ гъейри, Иранда гьакIни «Нур Тамун­ Парк»­ ава. И парк, Са­мурдин там ква­чиз­, Каспийдин кьере авай тамарин арадай гьукуматди фагьум­ гузвай тамарикай сад я. Ада кьуд агъзур гек­тар (Са­мурдин та­малай­ 6 сеферда  тIи­мил) чка кьазва. И паркуни Каспийдин кьере авай тамарин набататар хуьз­ватIани, ам гьуьлуьн къерехра авай хуь­­руьн майишатдин мезрейрилай ва къалиндаказ эцигнавай гьуьлуьн къе­рех­дин зо­надивай атIан­ва. МасакIа ла­гьай­тIа, исятда авай гьалдиз килигайла, Са­мур­дин там не­инки чи гьуьлуьн виридалайни кефердихъ галай, гьакIни амайни-амачир са там я.

И карди гьам тамуз мукьва авай хуьре­рин жемятдин, гьамни Самур дередин вири агьалийрин ва санлай дуьньядин жемиятдин хиве еке жавабдарвал твазва. Гьайиф хьи, алай девирда чи хиве гьатзавай ихьтин везифа гьуьлуьн къерехда авай уьлквейрин, тIебиат хуьдай тешкилатрин са ра­хунни алачир къайдадиз элкъвенвач.

И кьил,а кьил авачир Россиядин Федерациядин ва нафтIадинни хуьруьн майи­шатдин Азербайжан Республикадин гьакъиндай чавай вуч лугьуз жеда кьван?! Самурдин тамун на­дирвал ам я хьи, адак тамун экосистема ацIур­завай Самур ва­цIун хел акатзава. Дагъдин амай вацIариз хьиз, Самурдизни гидрологиядин жигьетдай дегишвилер хас я. Самурдин там Ев­ро-Сибирдин флорадин хилек акатзава­тIа­ни, ам Иран-Туран областдин часпардал ала. ТIвар кьунвай набататрин алемдиз гатун къвалар хас туш, гьавиляй гатун чIавуз ири тушир дагъдин вацIа­рин яд тIимил жезва. Регионда кьиле физвай и гьерекат тIебииди я. Каспийдин кьере авай тамар вацIарин системадилай ва кьиле физвай циклайрилай аслу я. Эгер пешекардивай  жузуртIа, ада ваз лугьуда хьи, ихьтин там хуьн патал адахъ га­лаз аслувиле авай экосистема хуьн герек я. Гьавиляй Самур вацI вири хвена кIан­завай зона хьиз малумарун  ва ина майишатдин кIва­лахар тIи­мил кьиле тухун герек я.

Там хуьнихъ метлеб авач, эгер гьа са вах­­тунда адахъ галаз аслувиле авай ва миллионралди йисара (ихьтин тамар аваз агъа­ кIан 25-50 млн йис я) сих алакъа аваз кьиле физвай маса системайра дегишвилериз рехъ гузватIа.

Гьайиф хьи, дуьньядин тежрибада и жуь­реда акьуллудаказ эгечIун адетдин къайда туш, тIебиат хуьн лагьайтIа, адет яз, гъвечIи майданралди сергьятламиш тир бязи маканар хуьналди акьалтIар­зава. Ибур тек са и цIарарин автордин гафар туш, ихьтин фикирдал гьакIни Европадинни Ирандин экологар ва биологар ала. ИкI, Иранда Тегерандин Университетдин систе­матический ботаникадай профессор Гьуьсейн Агъаниди ва адан амадагри Каспийдин къерех тирвал эцигнавай гъвечIи ГЭС-риз ва гидропроектриз талукь яз гьарай-эвер ийизва. Ирандин гьукуматди, кьериз-цIаруз хьайитIани, алимрин фикиррихъ яб акалзава, амма пара вахтара, тIем квай (гужлу) финансрин къуватри ихьтин проектриз пул ахъайзава лугьуз, экологиядин ре­кьяй хаталу нетижайрал гъизва. Вилик фенвай уьлквейра и жигьетдай крар виринра хъсанзава лугьуз жедач, гьа са вахтунда, ча­­рарал тIе­биат хуьниз талукь ихьтин кIва­лахар кьиле тухузвайди къейдзава. РикIелай алудна кIандач хьи, Самур­дин­ там тек са ви­чин гьайбатралди ваъ, гьакI­ни Самур вацIун  къерехриз килигайла вичиз тешпигь авачирди я. Лагьана кIан­да хьи, ам Яру ктабда гьатнавай къушарин макан я. Фикир гун герек я хьи, Каспийдин кьиблепата уьленриз элкъвенвай чкайра гьайванрин са бязи жинсер терг хьанва, я туштIа ихьтин чкайра инсанри креветкаяр, цин векьер (водорослияр) ва мсб. хуьзва. Са­мур вацI гьуьлуьк акатзавай чка кьулан тар авачирбурун, гъетерин (балугърин), къу­шарин ва нек хъвазвай гьайванрин макан тирди виридаз чида. ВацIун экосистемаяр акI туькIвенва хьи, къерехдикай­ адак кутур дегишвилери гележегда чпин таъсир къалурда. Месэла анжах инсанар адав гьикI эгечIдатIа, гьадалай аслу я. Са­мур­ ва­цIукай рахайтIа, гьайиф хьи, авай гьал акьван хъсанди туш. Лезги халкьни, Самур­ ­вацI хьиз, гьукуматрин арадавай и часпардин есирвиле ава. Часпардал элкъвенвай ва­цIа­рихъ кьве жуьре кьисмет жеда: я часпардин кьве патани авай гьукуматри ам хкуьр тавуна хуьда, яни кьве патани вацIу­кай чпин хийирдиз менфят къачуз эгечIда. Кьвед лагьай дуьшуьшда, за­конар кьабулзавай ва хуьзвай документра жедай ичIи­вал себеб яз, адакай вагьшидаказ хийир къа­чун арадал къведа. Дуьньядал ихьтин гьалдиз талукь чешнеяр гзаф ава. (Афгъа­нистандинни Ирандин арада Гильменде платина эцигун; Португалиядинни Испаниядин арадавай часпардаллай яд паюн). Гьайиф хьи, ихьтин гьал Самурдизни талукь я.(Мисал яз Самурдин гидроузел). И гидроузел ва­цIун кьере эцигнава, ада ва­цIун гидрологиядиз таъсирзава, цин ресурсрикай менфят къачунин месэладал гуьзчивал алач. Гьелбетда, гатун варцара, яни хуьруьн ма­йишатдин кIвалах­риз гзаф кьадар яд герек тирла, Самурдин тамув яд бес кьадар­да агакьдач. Арадал атанвай и гьалди Каспий гьуьле авай гъетери куьр ве­гьинин­ кардиз кьецI гузва, вучиз лагьай­тIа, абуруз туьретмиш жедай маса чка (вацI) авач. ВацIун яд вичин кьадарда аваз авахьуниз винидихъ тIвар кьунвай гидроузелди манийвалзава, куьр вегьедай балугърин  крар къайдадикай хкудзава, Самур вацIун цихъ галаз ала­къалу циклаяр чIурзава. И месэла мукьвал-мукьвал къарагъарзавайди я, гьакI хьайила зун адал яргъалди акъваздач. Мадни къейд ийин, виликдай Самурдин тамун месэлаяр гидроузел эцигуналди гьялун теклифай Рус­гидро­ди гила гидроузелдихъ галаз ала­къа­лу месэлаяр ГЭС-дин каскадар эцигуналди гьялун теклифзава.

(КьатI ама)

А.В. Рудов, биологиядин

илимрин кандидат, эколог.

Таржума авурди Вагиф  Гьажиагъаев я.