(Эвел 23-25-нумрайра)

Чна виликрайни лагьанай: милли газет милли чIал хуьзвай, ам  ахтармишзавай, виликди тухузвай кьилин къуватрикай сад хьана, гилани я. Газетдин патав вири йисара гьакьван нуфузлу, кардин гъавурда авай чIалан чIехи алимарни, яратмишдай интеллигенциядин ва муаллимрин еке дестеяр тупламиш хьанвай.

Гьажибег Гьажибеговалай, Алибег Фатаховалай гатIунна, и кар Ме­гьамед Гьажиева, Ражидин Гьайдарова, Унейзат Мейлановади, Букар Талибова, Максим Алипулатова, Агьмедуллагь Гуьлмегьамедова, Фаида Гъаниевади, Гьахъверди Ра­малданова, Гъалиб Садыкъиди, ли­тературадин илимдин еке дестекар хьайи Агьед Агъаева, Фируза Вагьабовади, Айбике Гъаниевади, Зибивуллагь Бирембегова, Гьажи Гашарова, Гьаким Къурбана, Ра­гьим­ Кельбеханова, Исламудин Гьуь­сейнова, масабуру давамарна. ЧIа­лан месэлайрай гьихьтин суалар вилик атанатIани, абурай кьил акъу­диз винидихъ тIварар кьунвай ва маса пешекарри куьмек гана, газетда мукьвал-мукьвал а месэлайрай чпин фикирар лугьуз хьана.

Газет миллетдив чIал, литература, педагогвилин хъсан ирс, адетар, культура агакьарзавай кьетIен чешме хьана, гилани гьакI яз ама. Газетдикай гьар са мектебда, колледжда, вузда, гьар са хизанда, чIалан чирвилер артухариз, менфят къачун лазим я. Тежрибалу муаллимри, диде-бубайри, жегьилри и кардал амални ийизва. МасакIа литературадин (кхьинрин) чIалан хазина  я хуьз, я чириз хьун мумкин кIвалах туш.

И кар “Коммунист” газетди ви­чин­ лап чIехи десте мухбиррихъ (абу­рук газетдиз кхьизвай чи алимарни, шаирарни, муаллимарни, культработникарни, пешекарарни акатзава) галаз санал устадвилелди кьиле тухвайди гьа сифтегьан нумрайриз вил вегьейлани чир ­жезва.

Месела, “Коммунист” газетдин 1962-йисан 5-нумрада ДГУ-дин студент Т.Агьмедханован (адакай гуьгъуьнлай чи газетдин къуллугъчини хьана) “Жегьилрин сесер” кьил ганвай макъала-рецензия чапнава. Жегьилди кьетIен фикир цIийиз­ акъатнавай шииррин ктабда гьатнавай эсеррин чIалан дуьзвилиз, гуьрчегвилиз, художественный такьатралди девлетлувилиз, ахпа шиирар туькIуьр хьунин техникадиз ганва.

Жегьил авторар (ктабда а чIаван жегьил авторрин — Д.Абдуллаеван, Къ.Рамазанован, А.Фатуллаеван, Ханбичедин, А.Султановадин, Ш.Тагьирован, А.Мегьманан эсерар гьатнава) патал им халисан тежрибадин школа хьайидал шак алач.

Гьа ихьтин метлебдин чIехи ма­къала чеб а чIаван жегьил шаирар тир Забит  Ризвановани  Къадир  Рамазанова  кхьенва (“Коммунистдин” 10-нумра). “Къелем хци ая, дустар!”- ихьтин кьили макъала кхьизвай ксариз хайи чIалан девлетрив  къадирлувилелди, устадвилелди эгечIуниз эвер гуз­вайди тирдан шагьидвалзавачни? ЧIал къуватлуди, девлетлуди, фаса­гьат­­­ди хьайила, къелемдин хцивални гьиссзавайди я. МасакIа ваъ.

Журналиствилин кIвалах гужлу хьуниз, кхьизвай ксарин пешекарвал хкажуниз, чIалан фасагьатвал артухаруниз а чIавуз саки гьар йисуз, иллаки печатдин суварин вилик, кьиле тухуз хьайи  совещанийри, съездри, маса гуьруьшри куьмек гайидал шак алач. ИкI, “Коммунистдин” гьа йисан 26-нумра “Журналистрин ва рабселькоррин съезддин иштиракчийриз чими саламар!” лишандик кваз акъуднава. Ина “Къелем мадни хци ая, юлдашар!” кьил гана, редакциядин чIехи макъала чапнава.

Ана неинки чIалан девлетрив эгечIунин устадвиликай, гьакI материал кIватIунин, делилар дуьз хкягъунин ва  чарчел гъунин тежрибадикайни хейлин чирвилер ­гузва.

И нумрадай чаз а чIаван же­гьил гзаф мухбиррин тIварар чир жезва: Къ.Рамазанов, Я.Шайдаев, Ш.Исаев, Къ.Къайибханов, Н.Къарибов, А.Ляметов, А.Алибегов, А.Эсетов, М.Дадашев, Т.Та­гьи­ров, Н.Шабанов, Б.Мамедяров, И.Асланов, А.Бабаев, Къ.Зиятханов ва масабур. ТIварар кьунвай ви­ри авторрин куьруь макъалаяр, шиирар и  нумрада гьатнава. Чаз абуру кхьизвай чкаяр (хуьрер, районар) чир хьунихъ галаз сад хьиз, кьатIун­ри­кайни хабар жезва. Месела, чи тIвар-ван авай духтур Азедин Эсетова гьеле гьа вахтара Мегьарамдхуьруьн райондин больницадай “Духтурдин меслятар” рубрикадик кваз хейлин материалар кхьизвай.

Машгьур педагог ва писатель Имам Асланова — тербиядин месэлаяр, тарихчи алим Алимегьамед Бабаева чи тарихдин месэлаяр дериндай къарагъарзавай.

Къайибхан Къайибхановакай,  Нариман Къарибовакай гуьгъуьнлай чи газетдин хсуси мухбирар хьана.

Лезги чIал асиррай атанвайдакай ва ам тарихдихъ галаз алакъада аваз ахтармишун, чирун герек тирдакай а чIаван аспирант, гуь­гъуьнлай яргъал йисара ДГУ-дин фил­факдин декан хьайи бажарагълу алим Максим Алипулатова чIехи макъала кхьенва (“Коммунистдин” 1962-йисан 34-нумра).

Гьа и нумрада Дагъустандин чIаларин орфографиядин ва терминологиядин месэлайриз талукь илимдин сессиядай чIехи материал чапнава. Ана лезги чIала гьалтзавай хейлин четин месэлаяр арадай акъуддай рекьер къалурнава. Кьилди къачуртIа, гьеле гьа чIавуз чи чIала гьалтзавай кьве тахан гьарфар  ишлемиш тавунин (гереквал авачирвилин) гьакъиндай къарарни ава. “Виликдай кьве гьарфуналди кхьизвай ккал, ттар, ччил ва масабур гила гьамиша са гьарфуналди кал, тар, чил кхьида”, къейднава къарарда.

Ихьтин къарар кьабулун патал саки йисни зуран вахтунда алимри, муаллимри, журналистри, писателри… дискуссия тешкилнай ва эхирни илимдин сессия эвер ганай.

Яни, гила хьиз, гьар ни хьайи­тIани чIалал вичин гужар илитI­завачир. ИкI кхьихь, акI кхьимир лугьуз, эмирар гузвачир. Месэла халкьди сад хьана гьялзавай.  ЧIа­лан илимдин гьакъикъи сагьибрихъ яб акалзавай.

ЧIал вилик тухузвай чIехи чешме хайи литература я. «Коммунист» газетда, журналистикадиз хьиз, и терефдизни кьетIен фикир гайиди чун инал рахазвай гзаф нумрайрин материалри субутзава.

Газетди гьам жегьилриз, гьам а чIаван агьил, машгьур хьанвай авторриз вичин чинра чка ганва.

Дугъри я, гила хьиз, кьилдин авторриз тамам чинар ганвач. Амма авторрин цIийи эсерриз талукь пипIер (шиирар, гьикаяяр, критикадин макъалаяр-рецензияр) чара авунва.

А чIаван машгьур авторрикай «Коммунист» газетдин 1962-йисан ва гуьгъуьнин нумрайрани Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадован, Абдул Муталибован, Шихнесир Къафланован, писателар тир Зияудин Эфендиеван, Агьед Агъаеван, Абдулла Искендерован, Къияс Межидован, Къази Къазиеван, Искендер Къазиеван, же­гьил­ авторрин — Алирза Саидован, Ибрагьим Гьуьсейнован, Кичибег Мусаеван, Байрам Салимован, Жамидинан, Асеф Мегьманан, Азиз Алеман, писателар тир Межид Гьажиеван, Мурадхан Шихвердиеван, Якьуб Яралиеван, Буба Гьажикъулиеван, Къурбан Акимован, Расим Гьажидин, Абдулбари Магьмудован ва масабурун эсерар хейлин гьалтзава.

Анжах къелем гъиле кьунвай, яни жегьил писателрин а чIаван совещанийрин иштиракчийрин — М.Камалдинован, И.Мурадован, А.Рашидован. М.Жалилован, П.Фатуллаевадин, С.Гьуьсейнован, Сажидинан, Т.Агьмедханован, А.Султановадин, Алуван Шагьэмировадин, Ю.Мамедован, масабурун эсерризни чка ганва. Месела, 1962-йисан 30-майдин нумрада сифте яз чIехи чин жегьилриз бахшнава. Ана шаир Алирза Саидова “Адетриз вафалу хьухь, жегьилар!” кьил гана анализдин чIехи макъалани чапнава. Ам устадвилин метлеблу тарс хьиз я…

* * *

Милли чIал, литература, культура, журналистика виликди финиз кьетIен таъсир авур вакъиайрикай сад чи чIехи  уьлкведа, саки вири республикайра, 1969-йисуз гегьеншдиз къейд авур ХХ асирдин Гомер, Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейманан 100 йисан юбилей хьайидал шак алач. И юбилейди чи лезги журналистикадинни литературоведенидин, чIалан илимдин, санлай яратмишдай вири къуватрин тупламишвал артухарна. “Коммунист” газетди а вакъиайриз тамам нумраяр бахшна.

Гегьенш материалар Москвада, Кремлдин Колонный  залда кьиле фейи шадвилин собранидайни ­ганай. Махачкъалада, Дербентда, Бакуда ва Агъа СтIалдал кьиле фейи мярекатрини газетда еке чка кьунва.

Газетдин са шумуд нумрада СтIал Сулейманахъ галаз дуствилин алакъаяр хвейи зурба векилрин — М.Горькийдин, М.Тихонован, Вл.Луговскоян, П.Павленкодин, Б.Пастернакан, Э.Капиеван, ЦIа­даса Гьамзатан, Расул Гьамзатован ва гзаф масабурун эсерар лезги чIалаз таржума авуна, чапнава. И карди санлай чи  журналистикадинни публицистикадин, литературадин художественный таржумайрин дигмишвал артухарна. ЧIехи пай и крарик редакциядин къуллугъчийри — Ш.Э.Мурадова, А.Саидова, А.Фатуллаева, Б.Салимова, литературадин критикар ва таржумачияр тир Агьед Агъаева, Гьажи Гашарова, Межид Гьажиева, Гъалиб Садыкъиди, масабуру кутуна. А материалрин метлеб, къуватлувал гилани кIусни агъуз аватнавач.

1969-йис чи милли культурадин тарихда виликан  Кьасумхуьруьн район шаир СтIал Сулейманан тIварунихъ ягъайди ва гьа йисалай инихъ гьар йисан 18-май СтIал Сулейманан шииратдин суваринди яз гьатнава. Чи журналистикадин ирс генани девлетлу, къуватлу хьана.

* * *

Эхь, икI башламишнай ва виликди тухванай “Коммунист” газетди милли журналистика, чIал, лите­ратура, культура, адетар, ирс хуь­нин, виликди тухунин крар.

Гьа и дережада аваз, винидихъ­ни­ лагьанвайвал, газетдин а чIаван редактор, жегьилрин гьакъикъи къай­гъудар хьайи Имамудин Жамиевич Апаев 1972-йисан январдин вац­ра садлагьана рагьметдиз фена.

Амма газет хъсан редактор авачиз яргъалди амукьнач. Республикадиз (партиядин Дагъустандин об­комда кIвалахал) вичи Москвада общественный илимрин  Академияда философиядин илимрин кан­дидатвилин дережа хвенвай алим, виликан “Дагъустандин правда”, “Со­циализмдин правда” газет­ра­­­ мухбир, таржумачи, жавабдар сек­ретарь яз кIвалахай Агьмедов Агьмед Насруллаевич хтанвай. Февралдин 1-числодиз “Коммунистдин” редакторвиле гьам тайи­нарна…­

(КьатI ама)

Мердали  Жалилов