Гьаким  Къурбан.  Лезги халкьдин машгьур писатель, алим, тарихчи, публицист… Адаз жуьреба-жуьре рекьерай бажарагъ, алакьунар ганва. Лезги литературада ам, асул гьисабдай, гьикаятчи яз машгьур я. Гьаким Къурбанан къелемдикай гьикаятдин жуьреба-жуьре жанрайра кхьенвай хейлин эсерар хкатнава. Абурун арада романри кьетIен чка кьазва.

Писателди алай вахтундани литературадин никIе бегьерлувилелди зегьмет чIугвазва. Исятда ада “ЗартIиш” тIвар алай мифдин романдин винел кIвалахзава. И сеферда чна кIелзавайбуруз адан цIийи романдин кьилерай са бязи чIукар теклифзава.

«Лезги газет»

ЗартIиш

(Мифдин романдай чIукар)

* * *

…Азадсувун кIане, Сувандереда, зурба тепедин хурал, къацу жезвай наратдинни мегъуьн тамарин, векьин майданринни магьсул цанвай никIерин, цуьк ахъайзавай емиш багъларинни къацу тIамайриз пай хьанвай саларин юкьвал, къеледин цал элкъуьрнавай ХуьруьтI шегьер ала. Ам Алпанистан гьукуматдин меркез я. Иниз мазанар ва кьавалар, алимар ва арифдарар, цавун ва чилин пагьливанар, тажирар ва савдагарар, къекъверагар ва экъверагар, яргъал уьлквейрин векилар, залимарни къвезва. Ина алпанрин са тайифади, хуьруьтIри, уьмуьрзава.

ХуьруьтI шегьер Азадсувалай  аскIан дагълари элкъуьрна кьунва. Абурни гьар сад са жуьредин дагълар-дешлер я: къванцин, яру мармардин, цIару мармардин, къацу гранитдин, шимедин…

Сувандередин кьибле пад сад-садаз ухшар вад дагъди агалнава: Экуьнсув, Нисинсув, Нянинсув, Рагъ­дансув… Абурукай са дагъди, Шимерсуву, ара атIуз инсанрик къалабулух кутазва: залан нефесар къачузва, пурфар язава, чилер зурзурзава, ахпа кукI­вай, гьяркьуь гурмагъдай хьиз, туп-туп рагъул, чIулав гумар, бипIинар, цIаяр-цIел­хемар, ялавар, жунгавдин кьилер кьван авай къванер гадарзава…

Мукьварал алай хуьрерин агьа­лияр, зарзала хьуникай кичIела, кIвалер-малар туна, хата-бала­дикай  яргъаз катзава… Мукьвал алай хуьрерин агьалийриз Шимерсувун сиве гьамиша са гъвар кьван яргъи, чIугуналди куьтягь тежедай къалиян аваз, къалияндикни гьа­миша цIай-ялав кваз аквазва. Са дагъдин кукIвал хъуьтIуьзни жив ацукьзавач: къвайиди гьасятда цIразва, адаз инсанри “Пак сув” лугьузва.

Шегьердилай агъадихъ, мублагь Сувандереда, гьар кIама, гьар ачух майдандал гъвечIи-чIехи хуьрер, къазмаяр, магьлеяр, ятахар ава. Гьардал, чеб алай чкадиз, агьалийрин амалриз ва пешейриз килигна, са тIвар акьалтнава: Керекулар, Кьавалар, МацIар, НацIар, НуцIар, Рагар, ЧIулавар… Абуруз Агъа хуьрер лугьузва. Чебни сур къалин тамари, никIери-векьери, багълари, кIамари, вирери, Фан цин булахди, Къайи цин булахди, Кпул цин булахди, Кузвай цин булахри-гьамамри элкъуьрна кьунва.

ХуьруьтI шегьерда, Сувандередин хуьрера ва къунши алпан магьалра лацу якIарин, экуь цIару вилер авай, чIулав чуру ва спелар квай, кьве метр кьакьан, кIевиз рахадай, фад-фад хъуьтуьлдаказ къекъведай, тамара гъуьрч авунал ва чилин зегьметдал машгъул, амалриз дугъри пагьливанар хьтин инсанар дуланмиш жезва. Абурухъ чпин майишат, адетар, алам, кIел-кхьин, ктаб-гьисаб, агъунар ава.

Сувандередин халкь мал-хеб хуьнал, магьсулар цунал, чуьлда гъуьрч авунал, гъилин-тупIун се-нят­рал машгъул я. УстIарри храй рухвар, халичаяр, парталар, гуьлуьтар ва маса затIар тажирри карванчийри яргъал магьалриз, уьлквейриз тухузва, базарра маса гузва.­

Са шимедин дагъдин кIане ус­тIарри чатар кутунва: чIулав накь­вар-къухар цIуруриз, кьуркьушум хкудзава; лацу, залан пипIишар савдагарри яргъал магьалриз ва вилаятриз тухузва, чпиз герек шейэрихъ галаз дегишарзава.

Алпаниядин азадвал, секинвал Нуру пачагьди ва адан кьушунди хуьзва. Нуру, кьакьан буйдин, лацу якIа­рин, цIару вилер авай, жанлу итим, алпанрин пачагьрин сихилдикай я. Ада дамахдивди алатай асир­ра пачагьвал авур зурба амлейрин: Алупан, Аштикьан, Вача­гъан… (абур сиягьда гзаф ава), Муьш­­куьр Фариман (ам Нурудин бу­ба я) тIварар кьада, суваррин йи­къара, къе хьиз, вичин сарайдин айвандал Алпан пайдах (адал лекьрен шикил ала) акъудзава, далдам гатаз тазва. Кьушундин кьиле Кьегьал, уьлкведа виридалайни къуватлу пагьливан акъвазнава. Пачагьдин къуллугъдал  чIехи везир  Вегь­ру, карвандин кьил Авал, магьалрин эмирар, абурун рухваяр-беглер, нуькерар… акъвазнава.

* * *

Гатфарин сад лагьай югъ. Ракъини чилиз, гатуз хьиз, жумартдаказ чим, нур гузва.

ХуьруьтI шегьердин кьилихъ, вири Сувандере аквадай кIунтIал, гийинни пипин тарарин сериндик, тIваларикай, шахарикай, нацIари­кайни хъуьтуьл векьерикай туь-кIуьр­навай, кьуд-вад кас гьакьдай кума ала. Анал гьар юкъуз гьяркьуь пеле, лацу чина ракъинин нур авай, къешенг буйдин, цIувад йис тамай жезвай хьтин, рикIиз чими гада къвезва. Адал кIукI шуькIуь лацу бармак, яргъи лацу чухва, гамишдин лидин хъуьтуьл шаламар ва батавар ала. Ада, кумада  атир галай хъуьтуьл векьерал ацукьна, гагь вичин гъиле авай ктаб (адаз дустари «ЗартIиш улуб» тIвар ганва) кIелзава, гагь дафтарда къелемдал са вуч ятIани кхьизва. Ам Нуру пачагьдин карвандин кьил Авалан хва ЗартIиш я….

…Кумадал ЗартIишан дустар, адан яшда авай, чуру-спел акъатнавай, лацу бармакарни хранвай сун чухваяр алай жегьилар: Атрак, Вараз, БабатI ва Кьашкьа атана. Абуру чпи-чпиз рагъ алай пакама мубаракна, гьар садаз хийир-дуьа авуна.

— Гадаяр, заз куьн инал къведайди чизвай, — лагьана шад хьайи ЗартIиша.

Дустар тажуб хьана.

— ГьикI чизвай? Ваз аян хьа­нани?

— Эхь, — хиве кьуна ЗартIиша.

Гаф дегишарун патал ЗартIиша малумарна:

—  Къе, чан стхаяр, ЦIийи йисан сад лагьай югъ я! Яран югъ! Мубаракрай! Ахпа Гъвейиф! Яран йиф!

Жегьилри чпи-чпиз сувар мубаракна. Мазан жез эгечIзавай  Баба­тIа  тупIарив тIампIар яна, манидалди лагьана:

Кьуьд акъатна, гатфар хьана,

Жегьилриз — Яран йиф!

Им яр я гьа, яр-яр!

Къарийриз бул афар хьана,

Рушариз — Гъвейиф!

Чаз — свас кьадай сувар хьана,

Аялриз — бул  паяр хьана!

Яр я, яр, яр!

— Ша, БабатIа лагьайвал ийин, къарагъ, — ЗартIиш кIвачел акьатна­.

— Сусар хкядай югъ чи сувар я, — лагьана Кьашкьади. — Зун гьазур я.

— Хъсан сувар я, — тестикьарна дустари.

— Ша, чун шегьердиз килигин,  суварик иштиракин, стхаяр. Гьарда жуваз са аяр свасни хкягъин, — тикрарна ЗартIиша.

— Свас хкягъун хъсан кар я, — Атрак хъуьрена.

— Свас  хкягъун заз кIандай кар я, ша, — Вараз къарагъна. — Свас гъайи кIвал экуь жеда, лугьуда чи дидеди.

— Ваз кIанзавайди са чIар кун я, вун гьамиша гьазур я, — БабатIа дустунин йигинвал тебрикна. — Аферин! Ви свасни, Вараз, вун хьтин кIу­банди жеда.

— ГьикI? Ваз вуч чида?

— Зун мазан я, заз мехъерар гзаф аквазва. Халкьди лугьузва: мехъерарзавай гада гьихьтинди ятIа, мехъерин югъни гьахьтинди жеда, адаз гъизвай свасни.

— АкI ятIа, заз кеф: мехъерин югъни рагъ алайди жеда, гъизвай свасни — чина рагъ авайди, — кап-капа яна,  ЗартIиш рикIивай хъуьрена.

— Ваз кеф! — гадаяр пехил хьана.­

— Зазни хизанри жуваз свас хкягъа лугьузвайди я, — хабар гана Атрака.

— Ша, вунани жуваз са аяр свас хкягъа, — лагьана ЗартIиша Атраказ. — Вири къарагъ!

— Шадвилер чаз виридаз талукь я. Зун куь, са-садан, мехъеррал, стхаяр, манияр лугьуз гьазур я, — лагьана  БабатIа.

— Атрак, вун юзазвач хьи? — жузуна ЗартIиша.

— Зак, Варазак хьиз, свас хкягъиз тади квач: зи вилик чIехи стха кума.

Эхир вири къарагъна, чIадгунар аладарна,  кьуд дустни къуьн-къуьневаз къеледин варарай шегьердиз гьахьна.

Куьчейрал гъвечIи-чIехи, эркек-диши инсанар экъечIнава: абуру  цIийи йисан сад лагьай йикъан Рагъ тебрикзава, шад гьараярзава, бейтер лугьузва, манияр язава. Шад, кIубан, сагъ инсанар акурла, ЗартIи­ша фикирна: “Ибур цIийи йисан сувариз рикIивай  гьазур хьанва: манияр лугьузва, Рагъбадин рикI шадарзава…”.

Дустарин десте куьчейра къе­къвезва… Мукьвайриз, дустариз, танишриз саламар гузва, цIийи йис тебрикзава, рушарик вил хкуьрзава… Гадайри юкьва авай Зар­тIиш инихъ-анихъ  фагьумдивди килигзава. Аквазвай  инсанар, гьерекатар, шикилар хуш хьана, ада, вилер­ Ракъинал алаз, са дестедин ма­нийрик вичин чIал ва ширин ван кухтуна:

Чан Рагъба, вун атана,

Чун лап шад я, шад я!

Вуна  чандай  мур акъудна,

Мур акъудна!

Вун атана — чун шад я.

Ша, ша, чан Рагъба!

Вун чи кIвализ ша!

Вун ХуьруьтIиз ша!

Вун чи шегьердиз ша!

ЗартIишан ван хуш хьайи инсанри капар яна.

— Яда, я ЗартIиш стха, вун лап мазан я хьи?! — жузуна БабатIа.

— За валай чешне къачузва, — жаваб гана ЗартIиша.

ЗартIишан мани жемятди, иллаки аялри, жуьшдалди, цаварив агакьдайвал кIевиз гьарайна, тикрарна. Ахпа жавабдин чIал туь­кIуьр­на, чпин патав ша лагьана:

Ша, ша, ЗартIиш, ша,

Чаз цIийи цIай гваз ша!

Чи рикIер шад ая,

Чаз чими гад ая!

Манидин таъсирдик ЗартIишан вилерикай вичиз аял чIавалай  гзаф кIандай эквер, цIаяр карагзава. ­Абуруз гадади, вичин вилик квайбуруз хьиз, хиялдай ибадатзава: “Шемер, куьн сагърай! ЦIаяр, куьн сагърай! Ялавар, куьн сагърай! Варз, вун сагърай! Яру гъед, вун сагърай! Гъетер, куьн сагърай! Рагъба, вун сагърай! — кьил хкажна, жемятдиз килигна, лагьана: — Инсанар, куьн сагърай!”

— ЗартIиш, вун акваз чун шад я! — тебрикна инсанри.

ЗартIиш ХуьруьтI шегьерда вирибуруз, адалай къерехда, белки,  гзафбуруз чида. Ам бубадин карвандихъ галаз мукьвал-яргъал хуьрериз, шегьерриз, уьлквейриз физва: адаз гзаф чкаяр, жуьреба-жуьре чIаларал рахазвай инсанар, жуьреба-жуьре агъунвилер гвай тайифаяр аквазва, ерли гъуцар авачир инсанарни гьалтзава… Абурухъ галаз базаррал рахазва, хуьрекханайра ацукьзава, карвансарайра яшамиш  жезва… Жегьилдин ри­кIе цIийи-цIийи фикирар, ниятар, мурадар,  чирвилер кIватI жезва…

ЗартIиш фикиррик акатна, са къерех хьана, цIийи йисан межлисдиз килигзава: хиялар Ирид цавара, Ирид чилера къекъвезва.

— Яда, вун чакай вучиз катзава? —  Атракани Вараза ЗартIиш гъилерикай кьуна, чпин, жегьилрин, юкьваз чIугуна, лагьана: — Им Нуру пачагьдин хва Гъедрек я, имни Сед гъуцран хва Этем! Таниш хьухь!..

* * *

Нуру шарвалдин сарай. Яру къванцикай эцигнавай кьве мертебадин зурба дарамат. Шегьердин вини кьиле, вири дере аквадайвал, эцигнава. Адан айвандик Алпан пайдахди лепе гузва.

Къе ХуьруьтIа кьетIен сувар я! Далдамчидини зуьрнечийри ширин авазрин лепейрив чилер-цавар ацIурзава: абуру кьуьлуьн «Алпанар» туьнт макьамдал илигнава.

Межлисдиз Нуру пачагь вичин хизанни галаз атана. Абур акурла, инсанрик шад руьгь акатна, къарагъна, агъайриз сувар мубаракна. Ахпа, чпин ширин суьгьбетар  акъ­ва­зарна,  вири какахьнавай  эл­къвей кьуьлер авуна…

Галат хьана, ял язавай инсанри чпи-чпиз кIерецар, шуьмягъар, кьурай къереяр, жикIияр, чуьхверар ва къуьлуьн калар пайзава. Незва… Ахпа жегьил итимарни папар, гадаярни рушар, абурулай чешне къачузвай аяларни  мад туьнт кьуьлерик экечIзава.

Майдандин са пипIелай рушарин манидин ванер акъатзава:

ЦIийи йис атана…

Яр атана: яр, яр!

Нур атана: яр, яр!

Яр атана —  Нур атана-а…

Гатфар атана… Яр, яр!

Муькуь пипIелай  рушарин маса дестеди  манидалди тIалабзава:

 

Сувун кIане живед маргъал,

Вун, яд хьана, гьуьлуьз атуй, яр.

Азад сува авай  гада,

Вун, къвед хьана, гъилиз атуй, яр…

Чи кIвализ атуй, яр…

— Абуруз жаваб це, — мани лу­гьузвай рушар къалурна, лагьана Атрака ЗартIишаз.

— За вучиз?

— Рушари ваз “Азадсува авай гада” лугьузва ман.

— Зун сува авач кьван?

— Вун гьина аватIа, рушариз хъсан чида, — Атрака зарафатдин хъверна.

— Зи паталай БабатIа жаваб гурай: пачагьдин гьер къачур мазан гьам я.

— Вун мазанрилай ажуз туш.

—  Къе, суварин юкъуз,  чан стха, жуван зарафатар акъвазара, мани зи паталай мазан БабатIа лугьуда.

— Яран суварин хатурдай, — БабатI рушарин вилик фена, мани лугьуз эгечIна.

ЗартIиш къе пакамлай гзаф гьевеслу хьанва. ЦIийи йисан межлисди гуьгьуьл мадни хкажнава: ам же­гьилрин жуьреба-жуьре гапIал­рин патав физва, саламар гузва, ха­барар кьазва, паяр пайзава ва вичи къачуз­ва, иштягьдивди незва, кьуьлерикни­  манийрик экечIзава, кIубанвал къалурзавай  къугъунра иштиракзава.

Эхирдай ЗартIиш са кардал тажуб хьана, фикиррик акатна, акъваз хьана: икьван шад юкъуз, ихьтин зурба межлисдик Агъа хуьрерай са вад касни квач. Вучиз? Вичин дуст Кьашкьадихъ галаз суьгьбетарна… Са тамам жаваб жагъанач. Гила ада вичивай хабар кьазва: “Вучиз агъахуьруьнвияр чи меж­лисрик квач? — жаваб жагъизвач. — Нивай хабар кьан?”. Вил къе­къуьрзава. “Зи дустарни зун хьтин авамар я, абурузни чир жедач”.

Дериндай фагьумайла, ЗартIиш гъавурда акьуна: къеле галай Хуь­руьтI шегьерда яша жезвай вири хизанриз дугуна никIер, векьер ва багълар ава; абурухъ агъа хуьрера ва къазмайра авай  лежберар гелкъвезвай; къачур бегьер, са тIимил чпиз туна, лежберри иесийриз хкизвай; гьар юкъуз къеледин варарихъ Нуру шардивай чIугур зегьметдин къимет: техил, партал, фу, куьмек…  тIалабзавай лежберар жедай, абур къаравулри къенез ахъайдачир, я пачагьдин векиларни тIалаб­чийриз, къекъверагриз жаваб гуз экъечI­­­­дачир… “Везирди кесибриз абуру  чIу­гур зегьметдин гьакъи гузвач?! Бес им гуж тушни? Бес  икI лежберар гишила рекьидачни?.. Къеледа авайбур — агъаяр, хуьрера авайбур лу­кIар хьанва… Им ни кутур адет я? Ни эцигай къайда, къанун я? Чи хизанни, зунни, агъайрикай яни? ГьакI жезва ман… Чна незвайди лежберрин вил галамай фу яни? Ам гьалаллу фу туш ман… Гьарам яни? Агъу яни? Я! Я!” — жегьилдин кефи михьиз чIур хьана. Адаз и арада хайи бубани, виликдай хьиз, кIанз яз, ширин яз амукьнач. “Я Нуру шардив, я Вегьру везирдив, я зи Авал бубадив са гьахъни гвач кьван! Абур чпин руфунин, жибиндин къайгъуда ава ман… Ихьтин гьахъсузвилер чиз, Вечеба хьтин итимар, Чилинхвани Цавунхва хьтин пагьливанар  киснава… Вучиз?!..

«Лезги газетдин» 2020-йисан 25-нумрадай.

___________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Пуд чакъални са инсан

…Са чIехи десте жегьил лезгияр чпин хизанарни галаз Якъутстандин  виридалайни мекьи, хъуьтIуьз шуьшедин къаргъуда авай живе,  адетдин уьлчмедилай агъуз аватна, хъиткьинзавай Къизилшегьердиз акъатна… Ина сифте кIвач эцигайди инженер Ханов Балахан Ханович хьана­. Къумрал якIарин, ацIай туп хьтин, бурма ме­кер авай, чIулав спелар квай же­гьил мядендин директор Иванован рикIи чIугуна: ада кавказви эцигунрин отделдин начальниквиле тайинарна…

Балахана яваш-яваш вичин далу падни яцIу авуна: заместителвиле Малахан, куьмекчивиле Къалахан (адаз фялейри Зам-ЦIам лугьузвай) эцигна. Абур пудни Лезгистандин са дередай акъатнавай, са йисара Махачкъаладин институтда кIел­на­вай танишар-билишар тир.

Отделдиз мад са инженер герек хьайи­ла, Балахана мяденда  вил къекъуьрна, гьа мукьва­ра иниз атана, фялевиле кIва­лахзавай инженер Самуров Амураз эверна, адахъ галаз суьгьбетарна. Жегьил пешекардин келледа вуч аватIа чирна, лагьана:

— Самурни Амур, фамилни тIвар сад-садахъ галаз лап серес кьазва… Заз аквазва, чазни сад-садахъ галаз рахаз регьят жеда… Ша,  Ашукь-Амур, вуна зи отделда кIвалах ая! Ина инженердин са чка хьанва.

…Амура нянрихъ вичин цIийи къуллугъ хуьрекханада жумартдаказ чуьхвена: сифте суфрадихъ отделдин начальник, адан кьве куьмекчи галай, ахпа абурун кьадар, “кьилихъ лацу фитеяр галайбур” са-сад буш жердавай, кьвед-пуд сеферда  артух  хьана… Ахпа… Кефли хьанвай кьве фяледин арада  къал акъатна… Ахпа къапар хана… Эхирдай милицадиз аватна…

Пакамахъ вири, чуру-спел твана, атирар яна, михьи малаикар хьиз, кIвалахал атана. Амур вичиз къалурай столдихъ ацукьна, тебрикар­ кьабулиз эгечIна… Накьан газ кумайбур са сивяй­ рахазва, хъуьрезва… Анжах отделдин началь­ник­дин чин чIуру я… Са югъ, кьве югъ, са гьаф­­те­, кьве гьафте алатна, Балаханан чин дегиш хьанач. Эхир Амура Къалаханавай чинеба жузуна:

—  Яда, чи начальникдин чин гьамиша гьа ихьтин чIуруди яни?

—  Ваъ. Ам ваз гьакI тамашзавайди я.

—  Заз вучиз?

—  Вуна адаз гилани  ганвачни?

—  Вуч?!

Къалахана эрчIи гъилин пуд тIуб сад-садавай гуьцIна, пулунин ишара къалурна.­

— Ада къачузвайди яни?! — Амуран вилер экъис хьана.

— Эхь.

— Яраб вунани ганатIа?

— Эхь, зани гайиди я.

— Гила зани гана кIанзавани?

— Эхь.

— За гудач.

— Вуна вучиз гудач?

— Сад лагьайди, ришвет гун институтдин диплом гвай  инженердин усалвал я. Кьвед лагьайди, за садавайни жуваз къуллугъ тIалабайди туш, и чка заз Балахана вичи теклифайди я. Пуд­ лагьайди, зун ришвет гуз вердиш хьанвач, — хъуьрена.

— ТагайтIа, вун иниз регьятдаказ атайди хьиз, гьакI ахкъатни хъийида, стха, — лагьана  Замди-ЦIамди. — Заз жуван чIехидан руфуна шумуд рад, кьиле шумуд винт аватIа чида.

Вахтар физва… Балаханан чин ачух жезвач. Ам Амуран кIвалахдилай я ра­зини туш, я на­­ра­зини: анжах гьар гьафтедин, вацран эхирда­, арту­хан са суьгьбет-салани тавуна, отчетар кьабулзава…

Гатфариз, кьве метрдин кьакьан живер цIразвайла, Амуран уьмуьрда гьич хиялдизни текъведай хьтин вакъиа хьана: адаз мядендин  директорди вичин кабинетдиз эверна, кадрийрин отелдин начальник алай чкадал лагьана:

— Юлдаш Самуров, заз ви чирвилерикай, ала­кьунрикай, савадлувиликай хабар ава. Вуна мяденда тухузвай ахтармишунар, ви гьахъ-гьиса­бар алимриз хасбур я. За  фадлай ваз инженердин къуллугъ гуникай фикирзавай. Ханова вичин­ отделда ваз гьахьтин кIвалах гайила, зун секин хьанай. Къе чахъ ваз мадни кьакьан къул­лугъ­ гудай мумкинвал хьанва: чаз вун зи куь­мек­чи­вилиз хкиз кIанзава. Рази ятIа, алад, Хановавай жуваз къе­ни ха­рактеристика къачу, инал хъша, акьван чIа­валди чна приказни гьазурда…

Амур отделдиз хтун кумазди, Балахана тадиз жузуна:

— Ваз директорди вучиз эвернавай, гада?

Амура жаваб гана, вичиз характеристика  гун тIалабна.

— Вуч?! — начальникдай гьарай акъатна. —  Характеристика?! Завай ваз къени характеристика гуз жедач! — пIузарик ягьанатдин хъвер  кваз лагьана начальникди.

— Вучиз?! — Амурни тажуб хьана. — Зак вуч тах­сир ква, я чIехи стха?

— Мядендин хуьрекханада вилер буьркьуь жедалди эрекьар хъвазвайдаз къени характеристика къвезвани?! — амалдарвилелди жузуна начальникди.

— Ам  вун, куьн  галаз хьайи са сефер я ман, — Амур, куьмек кIанз, замриз килигна.

— Бес завутдин къапар хун гьикI я?

— За абурун къимет гьа чкадал вахканай кьван.

— Бес пиян инженер милицада гьатун гьикI хьуй?

— Гьамни вун галай сеферда хьайи кар я ман.

— Аник зун ерли квачир! — гьарайна Балахана­.

— Вун хизандихъ галазни бегьем  туь­кIуьзвач, — лагьана Малахана.

— Ам фитне я, дуст. Валай тафаватлу яз, зунни зи свас, виртни чIем хьиз, туькIвенва.

— Вуна, Амур, гьикьван кьуру барбияр ягъай­тIани, таягъайтIани, ваз за къени характеристика гузвач! — малумарна начальникди. — ГьакI лагь жув ракъурайдаз…

Амуран рикIел вичи и йикъара аялриз кIелай мах хтана, вилерикай инсандал гьужумзавай пуд чакъалдин шикил карагна… Ада фикирна: “Ханова лезгийриз хъсанвилер ийизва лугьузвай. Абур вилерайни хкизва… Урусриз, якъутриз, башкирриз адавай чуькьни жезвач. Лезгийрал гьалтайла…

— Я гадаяр, — рахана Амур, — къе инал, чи арада, “Пуд чакъални са инсан” мах тик­рар хьана хьи?!

— Вуч мах?! Чакъалар вужар я?! — хъел ата­на начальникдиз.

— Зи рикIел гьахьтин мах хтана… За накь жуван аялриз кIелай мах… Ингье къе куьне, пуд касди, зал гьужумнава…

— Чна ваз авайвал лагьана! — тести­кьар­на начальникди…

Амур умудсуз хьана, михьи гьавадал экъечI­на. Тамари элкъуьрна кьунвай гегьенш тIебиат  акурла, гьасятда вилерикай хайи дагълар, пуд пипIен яру гьайкал хьиз, нур гуз акъвазнавай Гъуцарсув карагна. Шад хьана, жегьилди каш кваз дерин нефес чIугуна… РикIел гьамиша эрчIи гъилин тIуб цава  авай дуст заридин “Гъуцарсувун хва я зун!” гафар хтана… Ам, къагьриман руьгь ахкатна, чанда жегьт аваз, мядендин дирек­тордин  идарадихъ фена,  инанмишвилелди адан кабинетдиз гьахьна.

— Характеристика!  — директорди  гъил яргъи авуна.

— Ганач, — са гафуналди жаваб гана  Амура.

— Вучиз?

— Зун вуна гузвай къуллугъдиз лайихлу туш лагьана.

— Гъавурда акьуна. Вун, жанаби Самуров, тажуб жемир: пехилвал  гзаф инсанриз хас чIуру хесет я. Яшлу директорди жегьил ахтармишун кьетIна, жузуна: — Бес къени характеристика гвачиз вуна гила вучда?

— За Хановаз арза кхьена, адан отделда кIва­лахзамач. Зун, вуна, жанаби Иванов, мяденда виликан кIвалахал кьванни кьабул тахвуртIа, пака БАМ-дал фида.

Директорди хъверна:

— Я юлдаш, вун лап туьнт итим я хьи! БАМ-дал физ тади къачумир: вун чаз инани герек я.  Ада телефондин трубка хкажна, тIуб твадай тIек­венар авай бицIи чарх кьве сеферда эрчIи па­тахъ­ зарбдиз элкъуьрна, жаваб гайидаз ве­къи­даказ­ лагьана: — Жанаби Ханов, Самурован ­характеристика вад декьикьадилай зи столдал хьурай!..

Иванова столдин дахилдай са куьлег къачуна,  Амурав вугана, лагьана:

— Дегьлиздин эрчIи патахъ галай кабинет къенин йикъалай види я. Алад, ацукь, кIвалаха…

(Материал куьруь авунва)

«Лезги газетдин» 2020-йисан 40-нумрадай.

_______________________________________________________________________________________

ШейтIандин мегьеш

Новелла

ЧIехи вацIун дере. Шалбуз дагъдик ккIанвай са хуьре Сам­самрин чIехи хизанди вичин уьмуьр гьалзава. Къужани къари, бубани диде, рухваярни сусар, хтуларни птулар авай хизан хуьруьз  фадлай чешне я.

Самсамрикай иллаки кьве касдин тIварар виридан сиве-меце ава: сад лагьай­ди — Агъабала, чIехи буба, кьудкъад­ йисалай алатнавай, социализмдин девирда колхоздин чубан хьайи, капита­лизмдин девирда хизандин чубан хьанвай, гьеле чан кумай къужа я; кьвед лагьайди — Анибала, Агъабаладин хва, в­и­ри уьмуьр пар чIуг­ва­дай автомашиндин гагь рулдихъ, гагь адан кIаник акъатнавай шофер, вичикай  мукьва­ра чIехи буба хьанвай, гила хсуси кьезил машиндин рулдихъ галай  жегьил  итим.

Агъабалани Анибала, бубани хва, сад-садаз гзаф ухшар я: кьведни — юкьван буйдин, гьяркьуь къуьнерин къумрал якIарин, чIулав гьяркьуь вилер авай, Сталинан хьтин къалин спелар квай, мез ширин ва гъил ачух инсанар. Агъабалади авур кьван хъсанвилер: гьавая хвейи кьван хеб-мал, хуьруьз гайи кьван якни ниси, мегьни сар яшлу хуьруьнвийрин ри­­кIелай алатзавач. Бубадилай хци чешне къачуна. Ани­балади гьар йисуз, гьар юкъуз гьавая арандай хуьруьз хкай кьван гъуьрни шекер, пекни пар­тал, кIа­расни цIивин виридаз акуна. Абуру етимриз са кап фу гана, кесибрин гъил кьуна… Гьавиляй Самсамрин хизандин гуь­гъуь­на Самур дере ацIай алхишар ава.

Агъабаладинни Анибаладин арада чIехи тафаватни ава. Агъабала, аял  чIавуз­ етим хьана, вичин рикI алай зари СтIал Сулейман хьиз, кIел-кхьин тийижиз, савадсуз­ яз, дугъри яз амукьна. Ам, Гъу­цар­сувухъ элкъвена, чизни-тийижиз капI-тIеат­завай инсан, бинедилай илимдинни техникадин агалкьунрихъ ерли агъазвач. Ада гьеле вич аял чIавуз хуьруьз акъатай элкъвей чIулав сафутI хьтин рахарган-радио, ахпа ра­дио­прием­ник, ахпа ав­тома­шин, цлан сят, гъилин сят, хуьр-кIвал экуь авунвай Къурушрин ГЭС-дин ишигъ, ахпа телевизор, ахпа гьат­та цIийиз акъат­навай тадителефонни кваз — вири илимдинни техникадин агалкьу­нар “шайтандин мегье­шар” яз гьисабзава.

Анибала, акси яз, савадлу, Советрин­ кьушунда къуллугънавай, дуьнья акунвай, “шайтандин мегьешрай” кьил акъат­навай, абур са шумуд гьалнавай ва гьатта­ кукIвар­навай алай девирдин инсан я. Адалай гзаф кIвалахар алакьзава, анжах буба гъавурдик кутаз, ам илимдин чIалал гъиз жезвач.

Гатун са нянрихъ Самсамрин хизан, тIуь­на-хъвана, чаяр авай истиканар вилик эцигна, архайиндаказ  телевизордиз килигзавай. Абу­рун япарихъ ажайиб хабар галукьна:  “Лез­ги миллиардер Сулейман Керимова­ гьаждал физ кIанза­вай мусурман инсанар ви­чин харжидихъ цавай Арабистандиз само­летда аваз агакьарзава ва элкъвена хкизва”­.

Бубани хва сад-садаз суалдалди килигна.

— А шайтандин мегьешда аваз цавай фена, хтун  багьа тушни?! — жузуна  бубади хцивай.

— Эхь, ба, багьа я.

— Са касдин кьилиз гьикьван пул акъа­тиз?

—  Са касдиз  виш агъзур манат акъатда ман…

— Ва-а-гь! — Агъабала тажуб хьана. —  Ке­­ри­­мова са кас тухузвач кьван?I Гьакьван гзаф?! — тажубвал са шумуд къат ар­тух хьана.

— Гьелбетда. Са шумуд виш, сад-вад агъзур…кас  тухузва жеди…

—  Ва-а-гь! Са касдилай гьакьван еке харжияр ийиз  алакьдани, я чан хва?

—  Эхь, я ба. Миллиардар зурба пулар я гьа! Чи муьхц ацIай кьван пулар ава касдихъ… — хци вичин “терездал” хъверна.

—  Гьакьван жумарт касдиз аферин!… Яраб чун атIа пак чкадиз фейитIа, фикI жедатIа, чан хва? — жузуна бубади.

— Лап хъсан, ба… Ша чунни гьаниз фин, — Анибала гьасятда рази  хьана. — За ана чаз са  вижевай японрин машинни къачудай хьи, чи “Волгадал” гьич гьал аламач…

— Чаз физ кIан хьун тIимил я, чан хва. Гьакьван багьа хъсанвал чал ацалт­да­тIа? — буба шаклу хьана.

— Ацалтда, ба, шаклу жемир.

— Вун икI квехъ агъунва? Мегьечкъеледа чидай кас-мас авани?!

— Вунани за, чан ба, инсанриз авур кьван хъсанвилер чна Каспий гьуьлуьз вегьенва, гила абур элкъвена чал хкведай вахт я.

—  Чи бубайрихъ гьахьтин мисал ава, — буба хъуьрена.

— Керимов чи дередин итим я, адан дев­­летдик чи пайни ква, — инанмишвилелди лагьана Анибалади. — За адан Абу­саид буба жуван “Волгада” аваз агъзур сеферда  вичиз кIани чкайрив агакьарайди я.

— АкI хьайила, чан хва, чаз Керимова ийидай хъсанвал гьалал я. Хабар це, — эмир гана бубади. — Аллагьдин куьмекдалди фена,  сагъ-саламат яз хквен!

Анибалади гьа ацукьнавай чкадилай та­дителефондай чпин мураддикай хуьруьн фекьидив, ада райондин фекьидив, ада Махачкъаладин фекьидив хабар ага­кьарна.. Са гьафтедилай Самсамрин Агъа­балани Анибала цавай Меккадиз  фена.

…Серин Дагъустандай атанвай лезгияр мегъуьн кIарасдин цIай кузвай тIа­нурдиз аватна: Меккада гьакьван чи­ми тир, ракъини кьил кузвай… Абур мугьманханадин серинри, моторри къайи ийизвай гьавади, йифиз гьуьлуьхъай къведай кьезил шагьварди  хуьзвай…

Анибалади буба кьве юкъуз  Каабадиз ибадат ийиз тухвана. Ахпа ам лезги юлдашрихъ галаз ракъуриз, вич шегьердин базарра къекъвена: японрин машиндин суракьда хьана…

Кьве йикъалай Анибаладиз вичиз кIа­ни­ маркадин ва рангунин, Дербентдин базардилай пуд сеферда ужуз къиметдай ма­шин жагъана. Ам шад хьана… Иесидин их­ти­яр­далди машиндиз акьахна, гьална, са-са частуниз килигна, долларар гана, документар туькIуьрна… Анибалади  цIеп-цIийи машин  мугьманханадин вилик хкана…

Гьа и арада юлдашрихъ галаз пак сефердай  хквезвай бубадиз Анибалади эверна, лагьана:

—  Я ба, за японрин машин къачуна. Ша, ацукь, килиг.

— Вуна машин къачуна лап хъсан кар авуна, чан хва. Мубаракрай! Зи птулриз сусар гъидай машин хьурай! — Агъабала му­­­къа­ятдаказ машинда ацукьна. — Шад, сагъ-саламат рекьера гьалдай улакь хьурай!

— Сагърай, чан ба.

— Я хва, инани гзаф чими я хьи.

— Са дуьа кIела, ба, белки, серин хьайитIа.

Агъабала дуьа кIелиз эгечIна, Анибалади чинеба машиндин къенез къайи гьава­ ядай дуьгмедал тIуб илисна. Бубадин дуьа куь­тягь хьунихъ галаз машинда серин хьа­на.­

— За Цававайдаз дуьаяр ийиз кьудкъад йис я, къе ада зи дуьа сад лагьай  се­ферда кьабулна, — къужадиз шад хьана.

Анибаладик хъуьруьн акатна, анжах машинда серин хьун дуьадин таъсир ваъ, шейтIандин мегьешдин къуват тирди чуьнуьхна, фикирна:  “За сир ачухай­тIа, буба бейкеф  жеда”.

Суьгьбетрик кваз машинда гьава  яваш-яваш къана.

— Я хва, гьава къана, зун стIалжем же­да гьа! — буба тажуб хьана.

— Я ба, са дуьа  хъия, белки, гьава хъуьтуьл жен.

Буба дуьа ийиз эгечIна. Анибалади чинеба кьвед лагьай дуьгмедал тIуб илисна, фикирна: “Я чан ба, вун гилани гьикьван дугъри я…”

«Лезги газетдин» 2021-йисан 24-нумрадай.

________________________________________________________________________________________

Эхирмуд

(Тарихдин новелла)

Йугулви Къелем Ибрагьимован руьгьдиз бахшзава.

1955-йисан майдин эхиримжи югъ тир. Вили цава кузвай гатфарин рагъ, Гъуцарсувун рагарик ккIанвай Йугулхуьрелай алатна,   хважамжамдин нурарив Магъулах дере  ацIур­на, яваш-яваш ЦIайлахъандихъ, вичин тIебии мукахъ, хъфизвай.

Йугулхуьр, ракъини вил акьалзавай тепедилай  клигайла, гзаф мертебайрин, сад-садан кьилел эцигнавай, алемда тахьай, зурба кIвалер хьиз, аквазва. Адан  кIукни кукIва авай кIвалин ачух айвандик кьве кас,  дуьнядикай умудар хкатнавай къужани къари,  Ал­кунрин Машахни Магьи, ацукьнава. Вилер акIиз­вай ракъинал алаз,  лифер хьиз, гъур-гъур, кьур-кьур ацалтна, чпин  гъамлу суьгьбетрик ква. Абуру къуншидин суса гъанвай сурарин  чими афарар незва: къе вири хуьр Алкун къван алай яйлахдиз фенвай. Ана, къунши хуьрерин жегьиларни алтIушна, Сурарин сувар хьана… Гьа и легьзеда садлагьана…

— Машахба-а! — куьчедай чавушдин ван акъатна.

— Гьай! — айвандин ачух чиниз кьакьан, нер какур, къуьнерал кьве метр алай  къужа атана. — ГьикI хьана,  хва?

—  Машах буба! Исятда  телефундай зенг­навай: ваз пака ваянкаматдиз  ша лугьузва.

РикIиз къайи идарадин тIвар япухъ галукьайла, къужадин кефияр чIур хьана, ада  жузуна:

—  Завай мад вуч кIанзава?! Авай са хва цIуз ракъурайди бес тахьана, гила зунни  ра­къуриз кIанзавани?!

— Чидач, чан Машахба, зи везифа ваз хабар гун я.

— Абуруз, белки, чаз затI-матI гуз кIанза­ватIа? — къужадин далудихъай къаридин назик сес акъатна.

— Вуна лугьузвай  затI-матI, къари, Алкунакай чIулав хабар хтай йикъара чаз ягъай мез-гъвел тир. Гила чаз пенсияр гузва… Дагъ­­дин пад хьтин хцин къимет…

— Вувв… АкI хьайила, чун чи хци, вич амачирлани, хуьзва ман… У-уф… Чан диде­дин Алкун, чан чи Эхирмуд, — назик хьанвай къа­ри­дай, кьил метIерал аватна, угьу-угьуяр акъатна.

Къужади чуькьни авунач, анжах вилерал атай накъвар михьна… Абуру, гъуьлуьни па­па, I942-йисалай инсанрикай чпин накъвар чуьнуьхзамач: ирид хва некIедамаз, муьжуьд лагьай хва итим хьайила (Алкунан ла­кIаб Эхирмуд хьанвай, мад садакни умуд кумачир), адан авай са хвани, чIехи бу­бади­вайни бадедивай хуьз тахьана, ­гъи­ляй акъатайла, шехьдай кьван, яс чIугва­дай кьван сад кьецIи, муькуьдини буьркьуь хьанва…

Яшайиш инсандин рикI кьиляй-кьилиз динж тийидай затI я: я эвел, я эхир инсандин уьмуьрдин са пай генгвилерани шадвилера кьиле фейитIа, муькуь пай  дарвилерани пашманвилера гьатда… Машахахъни Мегь­ридихъ жегьил, шад, бахтлу йикъар хьана гьа-а!­

Гъуцарсувун этегрив  къадим девиррилай инихъ  элкъвез-элкъвез Йугул, Муграгъ, Миски, Къуруш, Лгар, Теке, Храх, Чеб, Эхир, Ялцугъ ва маса гъвечIи-чIехи стха хуьрер гва. Абурулай вине, Гъуцарсувун лап кунарда, авай Йугул хуьруьн итимар бинедилай викIегьвилелди, кIубанвилелди, жумартвилелди ва женгчивилелди тафаватлу жезва. Абуруз къуншийри йугулар, халис этемар, лугьузва, хуьруьн тIварни Йугул хьана.

Йугулви Алкунан сусаз хьайи сифте эркек аял вич кьабулзавай дишегьлидин гъилихъ, цаз хьиз, галкIана. Мамачидай гьарай акъатна: “Им вуч аял я? Чуьлда авай машах хьтин?!” Гьанлай бицIекал Машах тIвар акьалт­на… Адакай акуна-такуна вичин бубадиз ухшар авай, яргъи тIвал хьтин, гьяркьуь къуьнер алай, нер какур, чIулав вилер экъиснавай, къумрал  гада хьана. Ада Сурарин суварин юкъуз (Йугула гьар гатфариз  ихьтин  суварни жезва) вичивай хуьруьн кьилихъ галай, чпин сур бубайрин тIвар алай, са мертебадин кIвал кьван кьакьан Алкун къванцел акьах жезвайди къалурна.

Машах са йисалай вичелай чIехи жегьил­рихъ галаз Бакудиз къазанмишиз фена. Дагъдин мишекъат шартIара чIехи хьанвай гадади, са ажузвални тавуна, гарни къумни наф­тIадин кьар авай мяденда, сас сасал элисна, кьацIай кIвалахар авуна… Фялейрин казармада вичиз араб, фарс, туьрк  чIалар, савад, амалар ва писни хъсан чирна… Ам зу­лумдикай, гьахъвиликай ва азадвиликай рахазвай инкъилабчийрив агатна… Жегьил фяле  Муграгъ Абидахъ галаз таниш хьана: стха хуьруьнвидин фикирар, тарсар кьабулна, адан сирдаш хьана… Большевикрин пар­тиядиз гьахьна, фялейрин арада чинеба  кIва­лах тухвана…

Урусатда хьайи Октябрдин инкъилабди Къавкъаз михьиз юзурна: Бакудин инкъилабчияр (абурун кьиле авайбурукай сад Муг­рагъ Абид тир), шегьердин совет ва яракьлу дестеяр тешкилна, нафтIадин мяденра  фялейрин зегьмет кьезилардай къанунар тваз, фялеяр азад ийиз, зулумкар хузаинар чукуриз эгечIна…

— Зулумкарар чи хуьрерани ава, Машах стха, — лагьана Абида. — Чна, шегьерра фялеяр хьиз, хуьрера лежберарни азадна кIан­да… Чна и йикъара са десте  феркъичияр,  лежберрин арада чинеба кIвалах тухуз, лезги магьалриз ракъурзава. Абурук вунни  ку­туртIа, гьикI жеда? — жузуна.

— Хъсан  жеда, Абид стха. Зунни фида,  — Машах ашкъидивди большевикрин феркъичийрин дестедик экечIна, чинеба Дагъустандихъ фена.

Бакудин феркъичияр ракьун рекьин ­Самур станциядилай чпиз чидай, мукьва Куьре, Кьурагь, Хив, Ахцегь, Агъул, Самсам, Магъулах, Рутул, ЦIахур магьалриз  чкIана.

Са гьафтедилай Машах Муграгъиз акъат­на, шегьерда меслят хьайивал, Абидан бубадал илифна. Ина адан вил яру-цIару цпе­зандин твар хьтин рушал, Абидан вах Магьидал, ацукьна… Ам, муграгъвидин руш рикIе аваз, хъфена…

Са йисалай Къавкъазда Советрин власть гъалиб хьана. Адан нурар лезги хуьрерални алукьна… Алкунов Машахакай Ахцегь  райондин исполкомдин жавабдар къулугъчи хьана…  Муграгъиз фидай, Магьи аквадай вахт жезвачир. Ам, рикIе Магьи  акун аваз, Сурарин суварик фена. Ина, дугъридани, вич ашукь хьанвай цпезандин твар акуна. Жегьил­ гьасятда, лекь хьиз, Магьидал фена, рахана, диде-буба хабарар кьуна, вилералди  ви­чин рикIе авай са гзаф важиблу гьисс малумарна… Рушани  разивилин гьисс  раижна…

Алкунов Машаха, чукурна фена, Алкун къванцел акьахна, суварик квай жемятдиз вичи яр хкянавайди малумарна: рушан тIвар, адан ери-бине лагьана. Ихьтин адет и хуьре фадлай авай. Жегьилри капар яна, кьавалри далдамдик кIар кяна. Чилел эхвичIна, кьавалриз кьуьлуьнин макьам ядай ишара авуна, Машаха Магьидихъ галаз сад лагьай дири кьуьл авуна… Зулуз, адет тирвал, абурун ме­хъерни хьана…

Машаханни Магьидин шад йикъар мукьвал-мукьвал йикьериз элкъвезвай: хьайи-хьайи аялар, чебни рухваяр, духтуррин кьил акъат тийидай азар галукьиз, рекьизвай… Машах вични, Ахцегьиз физвайла, балкIанни кваз Шимедин къузадай, кьил-кIвач ягъиз, авахьна, гъилер-кIвачер  хана, месе гьатна. Райондин къуллугърикайни хкатна, хуьре кол­хоздин бухгалтер хьана…

Машахни Магьи гъилел са аял — Алкун аламаз амукьна. Вичин бубадин нерай аватнавай хьтин гада. “Им чи эхир умуд я”, — дидединни бубадин гафар хуьре гададин ла­кIаб­диз элкъвена: Эхирмуд.

Алкуна хуьруьн сифтегьан мектебда, Ах­цегьрин къеледа авай юкьван мектебда, Дербентдин муаллимрин училищеда агалкьунралди кIелна. Ам хуьруьз муаллим яз хтана…­ Мехъерарна, са хвани хьана… Дяве акъатна… Алкун гуьгьуьллудаказ Ватан хуьз фе­на…­ Са женгина хирер хьана, Уфа шегьердин азарханада къаткана. Сагъ хъхьайла, мад женгиниз хъфена, гьанай хтанач…

Йугулхуьруьв чIулав хабар агакьна… Йикь-шуван алатайла, хендеда хьайи свас бу­бади вичин кIвализ хутахна. Хтул Машаха вахканач, “бес чаз вуч хьуй” лагьана. Кьве хи­­зандин гъил-вил алай балани, кьве вацралай, руфунин азар акатна, жерягьри меслят къалурзавай сурарин камбардивайни куьмек тахьана, гъилелай фена. Машахни Магьи, къу­­жани къари, чилерикайни цаварикай пай атIана, хел-пут аламачир кIанчIар хьиз амукьна…

* * *

Пакамахъ Машах, колхоздин председателди вугай балкIандал акьахна, Ахцегьиз фе­на. Ам, балкIан вичин бубайрин хванахва  Шерифалийрин варцел кутIунна, вацIун рувал алай райвоенкоматдин идарадихъ фена.

— Машах халу, вун атанани?! — военком Алижана йугулви къужа шаддаказ къаршиламишна, кабинетдиз тухвана, хъуьтуьл куьс­руьдал ацукьарна.

— Лагь, ви къуллугъ вуч я? — векъидаказ жу­зуна Машаха.

— Машах халу, чаз  Башкириядин меркез Уфа шегьердай са ажайиб чар атанва…

— Уфадай чар?! — фронтда хер хьайи хва  Алкун къаткай госпиталь авай шегьердин тIвар ван хьайила, Машах кIвачел акьалтна. — Уфадай чар?! Вуч чар?!

— Эхь. Ингье, — Алижана столдал алай кон­верт къалурна.

— КIела кван! Тади ая тIун!

-Комиссар чар кIелиз эгечIна:

— И чар квез  Мустаева Тамара Каримовнади кхьизва. Зун дяведин йисара госпиталдин медсестра тир. Зи гъуьл, Алкунов Алкун Машахович  дагъустанви, куь  райондин Йугулхуьруьн агьали тир. Ам женгина телеф хьана. Чаз са хва, Алкунов Алкун Алкунович­, ама. Исятда адан цIипуд йис жезва. Ал­куназ вичин бубадин ватанар акваз кIан­зава. Эгер чун и гатуз атайтIа, Йугулхуьре чун кьабулдай Алкунар амани? Хабар гун тIалаб­зава. Чи адрес: Башкирия, Уфа, Лацу вацIун куьче, 5-кIвал. 1955-йисан 20-май.

— Абур зи хцин свасни хва я?! Чеб кьабулдай  инсанар ава лагь!  — гьарайна  Машах  бубади. — Тадиз хабар це! ЧIехи буба Машахни баде Магьи чпел вил алаз акъвазнава лагь!

— Машах халу, вун секин хьухь, — лагьана военкомди. — Белки, им  са ни ятIани ийизвай зарафат ятIа?!

Машаха  гъил вегьена, Уфадай атанвай чар къачуна, ам сивив, рикIив агудна, ла­гьана:

— Ва-ваъ! Ина са зарафатни авач!  “Алкун” чи тухумдин тIвар я. Ам зи рагьметлу хцел ва мад кьве чкадал ала: Йугулрин кьилихъ галай чи бубайрин къванцел ва Муграгърин дереда авай са мулкунал. Гила а тIвар  Уфада авай хтулдал хтанва, —  Машах, ачух дакIардихъ элкъвена, хтулдихъ галаз рахаз эгечIна: — Я чан зи масан  Алкун… Яраб заз вун аквада жал?! Яраб чаз, зазни ви бадедиз, вун аквадай бахт жеда жал?! Чна ­вунни ви диде, тупIал як чуруриз гуз, хуьда! Фад-фад хъша, чан чи Эхирмуд! Машах акъваз хьана, фикиррик акатна, военкомдиз килигна.

— Къарагъ!

— Вуч хьана? Гьиниз? Вучиз?!

— Почтадиз! Тел! Тел ракъура. Фад хтурай! Чеб акваз кIанз, зи вилер акъатзава, кхьихь!

Кьведни почтадиз фена, Уфадиз тел ракъурна. Машаха гьа югъди Ахцегьрин куьчеяр алцумна: хуьруьн кIанел алай почтадиз физ, хуьруьн  кьилихъ галай хванахвадин кIвализ хквез… (Машахан  дердидикай             ахцегьвийриз хабар хьана: адаз танишри  чпин кIвалериз теклифзава, язух чIугваз, чан-рикI ийизва)… Уфадай жаваб хьанач…

— Зун жуван хцин свас Тамарадихъ, хтул Алкунахъ галаз телефондай рахада! — малумарна Машаха.

Почтадин къуллугъчиди Уфадихъ галаз  рахунрин, ам гьикьван четин кар ятIани, заказ  кьабулна. Йугулви, кIвачерай акъатнавай кьецIи къужа, галат хьана, вичиз эвер гу­нал вил алаз, Базар магьледин кимел ацукь­на… Адан патав Шерифалини ацукьна… Эхир  почтадай эверна. Тадиз фена, телефон япал эцигна, “гьай” лагьайла, ван хьайи жавабди къужадай гьарай акъудна:

— Им зи Алкунан ван я! — лагьана патав гвай хванахвадиз, зурзун акатна, рахун давамарна: — Яда! Алкун! Чан хва! Фад-фад хъша, чан бала! Жуван хуьруьз-кIвализ! Жуван бубадинни бадедин патав!.. Куьн акваз кIанз, чи вилер акъатзава…

* * *

Ажайиб мугьманрикай хабар хьайила, вири Йугулхуьр кIвачел акьалтна. Къунши папари Машахан кIвалер михьзава, асунзава. Рушари, булахдилай яд гъиз, челег ацIур­зава. Миресди чуьлдай  багьа мугьманрин кIва­черик тукIвадай лапаг хканва. Кьавалри зуьрне-далдам гьазурзава… Советдин идарадин къавал яру пайдах акъуднава…

Са гьафтедилай хуьруьз военкоматдай шадлу зенг атана. Мугьманар къаршиламишиз, Ахцегьиз пуд атлу кьве субай балкIанни гваз фена. Абур элкъвена нисинлай кьулухъ хтана. Хуьруьн къерехдал кIватI хьанвай же­мятдиз аквазва: са балкIандал Машахан нерай аватай хьтин гада ацукьнава, муькуь бал­кIандал лацу ханум ала. Зуьрне-далдамдин ванер акъатна: аялри гьараярна, яшлубуру мугьманриз хуш-беш авуна, абур, бал­кIанрин зарпандрикай кьуна, иесийрин гьаятдал тухвана…

Алкуназ, къумрал къере хьтин зими жегьилдиз, санал кьарай къвезвач. Ам, садавайни хабар кьун тавуна, кIвалера къекъвезва: са хкунлай  чIехи бубадин хъама бапIах къачуна, алукIна; муькуь хкунлай гапур къачуна, ам вичин чIулуникай куьрсарна; айвандикай хуьруьз килигна, тажуб хьана,  кIвализ гьахъ хъувуна, шаддаказ  гьарайна:

— Я диде, им хуьр туш, цавук кутунвай гу­-рар я! Диде, им зи кIвал я! Им зи хуьр я! Ву­на зун икьван чIавалди иниз вучиз хканачир?!

— Икьван чIавалди, чан хва, вун гъвечIи тир, — лугьузва Тамара дидеди.

— Диде, зун Уфадиз хкведач, — малумарзава  хци.

— Бес ви кIелунар гьикI жеда?

— За ина кIелда. Буба, чи хуьре мектеб авани? — хабар кьазва хтулди

— Ава, чан хва.

— За ина кIелда. За ваз, буба, зи дидедиз, — Магьи бадедин  гардан кьуна, — вири куьмекарда.

— Бес зун кьилди хъфидани? — жузуна  Тамара дидеди.

— Вунни акъваз, чан диде…

— Чан  руш, чан свас, вунни акъваз ман. Вун чи хуьруьн духтур хьухь, — тIалабна къужадини къариди.

— Буба, хуьруьз къведай рекье чаз куь жегьилри лагьана, бес вини яйлахда чи, Алкунрин, тIвар алай еке къван ава. Заз гьам акваз кIанзава, — малумарзава  хтулди.

— Ахьтин къван ава, анал чун  вири пака фида, бала. Къе ял ягъа.

— Ваъ, чан буба, къе!

— Яда, вун лап зун хьтин туьнтди я хьи? — чIехи буба тажуб жезва.

— ГьакI я ман… Бес ваз гьикI кIанзавай? — хтулди хъверзава.

* * *

… ЧIехи бубани хтул, са рут жегьиларни гуьгъуьна аваз, Алкун къван алай яйлахдиз хкаж хьана. Цуькведа авай майдандин юкьвал алай  чIулав  зурба къван акурла, мугьман гада мадни тажуб хьана. Адан суалриз буба жавабар гуз агакьзавач.

Жегьилар гьуьжетралди къванцел акьахиз эгечIна, абурук гъвечIи Алкунни экечIна… Алахъна, алахъна, гъилерин кикерни кIва­че­рин метIер алатайла, адавай акьахиз ­хьана.

“Им зи хва я”, — рикIяй разивална яшлу Ма­шаха. Ада, вичин шадвал хуьз тахьана, эрчIи гъил хтулдин къуьнел эцигна, хуьруьхъ элкъвена,  вилер акьална, кьил кьамукь вегьена,  вири къуватдалди гьарайна:

— Йу-гу-лар! Зи Эхирмуд хтана-а! Ингье  зи Эхирму-у-д!

Магъулах дереда  шад элван гьатна: — Эхирм-у-у-у-д!..

25.05.22.

«Лезги газетдин» 2022-йисан 31-нумрадай.

_______________________________________________________________

Дагъустандин халкьдин писатель Гьаким Къурбана вичин нубатдин эсер — “Маскавдин аламатар” роман-эпопея куьтягьнава. Ам лезги халкьдин  ХХ асирдин тарихдикай кхьенвай чIехи эсер я. Роман-эпопеядик уьлкведа Октябрдин инкъилаб къурмишай ва социализм патал зегьметар чIугур игитрин жанлу къаматар, гьерекатар ва кьисметар ква. Адай милли адетар, къилихар, майишатар, уьмуьр, азадвал патал чIугур женгер, сиясат, веревирдер ва тIебиатдин гуьзел шикилар аквазва.

Эсердиз  гзаф хилер алай сюжет, дуьзгуьн композиция ва  литературадин девлетлу  чIал хас я…  Агъадихъ эсердин сифте гаф гузва.

Зульфикъар Къафланов

 

Маскавдин аламатар

(Роман-эпопеядай чIук)

ХХ асир… 20-йисар… Лезги халкь еке бахтуник акатна: адан ватанда, Урусатда,  тарихда  яргъалди давам хьайи женгера сифте яз социализм — фялейринни лежберрин гьукумат гъалиб хьана.­

Лезгистанда гьар са хуьруьн майдандал шамагъаждин шалман акIурна, адан кукIвай чIулав сафут, “радиу” тIвар алай аламатдин мегьеш, куьрсарна. Адай пудкъанни цIуд йисуз, гьар пакамахъ ва нянрихъ “Рахазва Маскав” лугьуз, сиясатдин ва гьукуматдин чIехи регьберартир  Ленин, Сталин ва гуьгъуьнлай хьайибур халкьдихъ галаз рахана. Меркездин Кремлдай къвезвай шад хабарри ЧIехи Октябрдин агалкьунар раижзавай, инсанрик ватанпересвилин  руьгь кутазвай.

ХХ асирдин эхир… Тарихдин чарх кьулухъ элкъвена, ваъ, ам Советрин хал­кьарин душманри гужуналди терсина элкъуьрна: социализм инкарна, уьлкведиз капитализм, пулдиз буба лугьуз­вай гьукум — куьтягь тежедай къал-къиж, чуьнуьх-гуьнжуьх, дяве-дара хкана… Хуьрера я шамагъаждин шалманарни амукьнач, я  къени хабарар гузвай радиоярни: шалманар угърийри чпин цIийи дараматрин къаварик кутуна, симерикай жугъунар храна… Цаварай симер галачиз  телефонриз къвезвай хабарарни, телевизоррай къалурзавай шикиларни сад-садалай терсбур,  пашманбур, туькьуьлбур, ягъун-кьиникь къалурзавайбур, гьашербур хьана… Анжах… зегьметчи инсанрин умуд социализм элкъвена хтуникай атIузвач…

1991-йис… Лезгистан… Гъуцарсувун яру  мармардин пуд пипIен пирамидадин рагъакIидай пата, Алпан дереда (адаз ВиртIерин дерени лугьузва) лезгийри социализмдин девирда гурлу уьмуьр кечирмишнай…

Гила ина япара ван гьатдайвал баябан­зава: яхцIур йис идалай вилик Совет гьукуматди дагъви жемятар арандиз куьчарна,  къадим бубайрин  никIер-векьер, яйлахар-къишлахар, булахар-кIамар галай хуьрер — Игъирар, Ругулар, КIуру­кIунар, Лгар, Рагъцагьар, Чепер, Храхар, Ялцугъар… (лезги хуьрерин тIва­рар гзафвилин кьадарда лугьун адет я) къавар аламачир кIалубриз, харапIай­риз, векь-хъач акъатнавай куьчейриз, цаз-вал акъатнавай жигъирриз элкъвенва… Инсанар тахьайла, Алпан дереда мал-къарадин нехирар, хиперин суьруьярни амач. Абур тахьайла, дагъ­ла­рин цIарара уьфтер язавай сваларни, ши­мера къакъра язавай къветерни, ни­кIера къушарин лужарни аквазмач. ВиртIерин атирар галай векь-кьал, цуькверни… кье­ри­ хьанва.

Дередин гуьнеяр кьериз-цIаруз экъечI­завай сефил цуьквери кьунва: беневшаяр,  виртIед цуьквер, марвар цуьквер, хъипи цуьквер, чIутран цуьквер, яру цуьквер… Абур яргъалай, гапIал-гапIал хьана, сад-садак какахьна аквазва. Анжах акI туш, гьар цуьквери чпин рат, чпин рув кьунва. Абурулай яру-цIару  билбилри, чIижери, пепейри ва маса тIвар алачир куьлуь жемятри, луж-луж жез-чкIиз, зарбдиз ацукьиз-къарагъиз, буввдинни вуввдин ванер ацалтна,  пакаман ширин шуьрбет хъвазва, балайриз ем кIватI­зава.

ХъуьтIуьз живерин маргъалри, гатуз виртIедин цуьквери кьазвай макан… Алпан дере… Адан хуьрерихъ агъзур йи­са­рин тарихар ава. Ам ХХ асирда ви­кIегь, кIубан, женгчи рухвайри — Манчара, Машаха, Зардара, Лекьербега… арадал гъана. Абур аял чIавалай мукьвал-мукьвал сад-садал гьалтзава, хуьруьн-кIвалин ме­с­элаяр гьялунал машгъул я.

Дередин кьилин хуьрер…  Рагъцагьни Ру­гул, чин-чина аваз, къавар аламачир кIвалерин кIалубра гар къугъваз, акъвазнава. Абур кьве стхади, Манчарани Маша­ха, хайи халадин рухвайри, сад-садахъ гал­кIурзава. Абурукай сад лагьайди секин, фагьумлу, илимдар  инсан я, кьвед лагьайди — зирек, санал ацукьна  кьарай текъведай, еке алакьунар авайди я. Кьведни жумарт, хуьруьз-кIвализ, ватандиз вафалу я. Кьведални ажайиб лакIабар акьалтна: Манчар — “Фекьидин кьил хайиди”, Машах — “Ши­ме­рин шагь” хьанва.

Гатфарикай гад жезвай азгар пакама… Гъуцарсувукай вили цавуз билбилжегьре рагъ хкечIзава: къе Рагъцагь хуьре, агъзур кас куьч хьана, вад кас амай, къавар аламачир кIвалерин кIалубрин  маканда,   чими, секин, гуьзел югъ  эгечI­зава.

…Ракъинин сифте нурарихъ галаз хуьруьн кимел яргъи лаш гвай, кьурай чинар тар хьтин къужа акъатна. Ам, ра­къи­нал чин хкажна, ширин къайи гьава чIугваз, вилер акьализ-ахъайиз, дереда вил къе­къуьрна, адан  агъа  дар кьилиз килигзава. “Агь, чан ватан, вун гьикьван гуьзел я! Вун гьикьван ширин я!” РикIе халкьдин ми­салар тикрар жезва: Ватан авайди маса уьлкведиз куьч жедач. Ватан авачир инсан муг авачир къуш я. Ватан авачирди авара жеда…

— Гьей! Суванан хва Манчар! — баябан харапIайрин кукIвай итимдин векъи ван акъатна. —  Вижеваз къарагънани?! — Салам гана ЗартIишрин Зардара, Манчаралай цIувад-къад йисан гъвечIи,   аса гвай  кьуьзека.

Муькуь магьледай хуьруьн чубан Лекьербеган ван акъатна: ада дустариз салам гана, уьфт ягъиз-ягъиз, вичин кьве кьар чуьлдихъ чукурзава…

Пуд къужади, арандиз куьч тахьана, чпин къариярни галаз, бубайрин сурар хуьзва, къадим Рагъцагьа уьмуьрзава. Къени, гьар юкъуз хьиз, кимел ацукьна, суьгьбетрик экечIзава.

— Эхь,  чан стха, кпулри кьунвай кIвачер гьисаб-ктабдикай хкудайтIа, зун лап вижеваз къарагъна. Квезни гьахьтин къар-фер акурай!  — лагьана Алпанрин Манчара дустариз.

— Ви сивяй ЗартIишбадин сивиз хьуй! — тIалабна Зардара.

— Яда, гьикI хьана? Ви рикIел пай­гъам­бар акьалтнава хьи?!

— Бес за вучин? Маскавдихъ агъаз жезмач… Кремлдай  къвезвай хабарар девлетлуйринни фекьийрин хийирдиз я. Чинал матI алайда ихтияр гайила, кьве чIехи балшавикI, Дагъустандин обкомдин  сад лагьай мирзени Азербайжандин гьахьтин дережадин регьбер, капI-тIеатзавай фекьийрилай вилик гьаждал  фена!  Кремл­да чаз чидай коммунистар амач. Гила зун агъунвайди чи бубайри ибадат авур са ЗартIишба я.

— Эгер чIехи балшавикIар гьаждал фе­натIа, абурук гзаф гунагьар ква, абуруз ки­чIезва, стха, абуру чеб жегьеннемдин цIукай хуьзва, лагьана хуьруьн  философ — веревирдали Манчара.

— Яраб гьакI ятIа?! — кьуьзекар шаклу хьана.

— МасакIа зи хиялдиз къвезвач.

— Коммунистар исламдихъ инанмиш яни мегер?! — Лекьербег тажуб жезва.

— Эхь, стха, кьве чин алай жадуяр пуд диндихъни агъун мумкин я, — пуд дустни хъуьрена.

— АкI ятIа, чи Кремлдин итимарни хашпарадихъ элкъведа жал? — хабар кьазва Зардара.

— Мумкин я… Вуна лагьайвал, гила  Кремлдихъ агъаз жезмач: адай чIуру  ала­­­матар, лап фикирдиз текъведай хьтин керематарни акъатзава. Зи рагьметлу Суван бубади инсандай аламатар лап зурбабурни акъатда, лап усалбурни лугьудай.

— ГьакI я, чан Алпанба, гьакI тирди чаз аквазва. Бес вун, къуьр авай валариз килигзавай гъуьрчехъан хьиз, КIу­рукIунрин рагариз килигзава хьи?! Хийир­ хабар?!  — жузуна Зардара.

— Яда, хийир я. Зи вил мугьманар  ату­нал ала…

— Вун мугьманар галачиз кьиле фидач, стха. Икьван фад къвезвай мугьма­нар  яраб вужар ятIа?!

— Вужар жеда кьван? Чи хтулар, птулар, мухбирар…

— Икьван фад?! Рагъ акьун тавунмаз?!

— Абур накь, шегьеррай хтана, Ахцагьа чпин имидал илифнава. Къе фад рекьиз экъечIдайбур я…

— Фад хъфинни ийидайвал?

— Чидач… Ина акъваздай, ксудай шатIар ава кьван…

— Инал ви  халадин хва Ругулви Машахни акъатда, — лагьана Лекьербега. — Ам зал накь Кпул цин булахдал гьалтнай.

—  Машахаз кIвачери тади гузва… Адаз гьа булахдин цикай куьмек жезва.

— Зунни гьакI ава, стха, — хиве кьуна Лекьербега

— Яда, вун чи патав аял я. Вун хайила, зун мехъернавай итим тир.

— Тир жеди, гьакI хьуй. Бес ви мугьманар  заз талукь тушни?

— Абур агакьайла, ваз хабар жеда ман…

— Шишер ядай якIун месэла гьикI гьялзавайди я?

— Як, заз чиз, мугьманри чпи гъида ман… Гила гьакI хьанва:  як, чIем, ниси… шегьердай хуьруьз гъизва.

— Бес абур къведалди, чна шиш-миш чрадай цIай-кIарас гьазурдачни?

— Гьамни дуьз гаф я. Вун як нез вер­диш­ итим я. ЦIай хъийидай устIарни я жеди. Ша ви  рикI алай  кар  ийин…

— Зи рикI алай кардал ви рикIни алайди я, —  Лекьербега,  вичелай чIехи дусту­нин жегьил чIаван лакIабар рикIел хтана­, хъверна:  — Агь, чан Фекьидин кьил хайи Манчарб! Агь, чан БалшавикI! Яраб вун тефей Зибирни, вуна тавур карни, хъун тавур ичкини аматIа?! ЯтIани… Дири я…

Лекьербеган фикир Зардара давамарна:

— Зани адаз лугьузва… Яда, Манчарба, вун инсанриз гьикьван ала я?! Вазни инсанар, ватан, дуьнья гьикьван кIанда?!

Дередин кIаняй далдамдинни зуьрнедин  ванер акъатна…

«Лезги газетдин» 2022-йисан 47-нумрадай.