Чи хайи лезги чIал вири миллетрин чIаларин арада девлетлуди я. Адак са бязи юлдашри дериндай хуькуьрунин меслятар гузва. Им еке ягъалмишвал яз аквазва заз. Месела, чи алай вахтунин алфавитдиз вуч бес жезвач? Анжах 60 лагьай йисара са ни ятIани вичяй акъуднавай кьве тахан гьарфар: Кк, Пп, Тт, Чч, гьа сифте атайвал, чпин чкайрал хкана, мадни са гьарф ГI артухар хъувуртIа, заз чиз, пис жедачир. И гьарф Дагъустандин саки вири чIалара ава, амма чи алфавитда гьа бинедилай ам авач. Нетижада чавай чи миллетдин гуьзел тIварар: ГIасан, ГIамар, ГIамид… тирвал кхьиз жезвач, абуруз урус рангар гуниз мажбур жезва.
Инал ихьтин са агьвалат рикIел хкиз кIанзава. И мукьвара “Ас-салам” газетда садан суалдиз жаваб яз кхьенвай: “…Чуру туна кIандач”. Зун и гафунин гъавурда акьунач: туна кIандачни, тахьайтIа туна кIандачни? Ихьтин мисалар кIамай кьван гъиз жеда, себебни гьа кьве тахан гьарфар чи алфавитда ишлемиш тавун я,
“Лезги газетдин” 38-нумрада алфавитдин месэлайра теклифнавай 48 гьарф авай лезги алфавитда кьве тахан гьарфар латин гьарф тир h галкIуруналди туькIуьрнаваз аквазва. Абурухъ Цh гьарфни гала. Ц гьарфуникай кьве тахан гьарф авунин лазимвал, заз чиз, авач. Вучиз лагьайтIа муькуь гьарфарихъ хьиз (кул-ккул, пар-ппар, тар-ттар, чил-ччил), Ц гьарфунихъ кьве мана авай гаф авач.
Гьа и макъалада мадни кхьенва: “Лезги гафарганда Ё, Щ гьарфарихъ анжах са-са гафар гала, чебни урусбур: елка, щётка, гьаниз килигна, и гьарфар ва гьабурухъ галаз мадни Ю гьарф, Ъ, Ь лишанар кхьинал къадагъа эцигун ва и гьарфар лезги алфавитдай акъудун чарасуз кар я”.
Бес чи чIала авачиз, урус чIалай атанвай са кьадар гафар, месела: летчик, суфлер, селёдка, контролёр, клеёнка, заём, шофёр, шахтёр ва гьа икI мад гьикI кхьида, чирда? Ибурузни цIийи гафар туькIуьр хъийидани?…
Гьуьрметлу лезги чIалахъ “рикI кузвай” юлдашар! ЧIал садрани куьгьне жедайди туш, куьгьне жезвайди чун я. ЧIалаз, аямриз килигна, цIийи гафар атун адетдин кар я. Месела, революция, космос, спутник, колхоз, совхоз, полиция, букварь, бухгалтер, памятник, пирамида, календарь, гьа икI, агъзурралди мад. Ихьтин гафари чIал анжах девлетлу ийизвайди я.
Ёлкадиз — элтен, буквардиз — гьарфалаг, алфавитдиз — сада алтабат, муькуьда элифба, щёткадиз — сада шутка, муькуьда чIварах, словардиз — гафарган, гафалаг, бухгалтердиз — гьисабдар, памятникдиз — бених, пирамидадиз — шишбар, календардиз — сада йикъарган, муькуьда чIаварган лугьуни чIал херде ийизва.
Ибур, заз чиз, лезги чIал зарафатриз элкъуьрзавайбуру ийидай кIвалахар я.
Темирхан Темирханов
