Садвилинни теквилин гъавурда аяларни акьун патал урус халкьдихъ бубади вичин рухвайрив кул кукIвариз тур мисал — мах ава. Ам лап куьруьди я: рухвайриз (аялриз) кутIунна сагъдиз амай кул хух лагьана. Гьикьван алахънатIани, бубадин тапшуругъ кьилиз акъудиз хьанач.
Кул ахъайна, са-са кьал хун кIусни четин акъвазнач…
Бубадин камалдин гъавурда рухваяр гьасятда гьатна: гьамиша санал, дуствилелди, стхавилелди, сада-садан гъил кьуна, яшамиш хьайитIа, са душмандивайни абур хаз, яни кIаник кутаз, муьтIуьгъариз жедач…
Лезгийрихъни ихьтин мисалар ава: “КIватIнавай тупIар гъуд я, ахъайнавайбур — капаш…” Капашдивай гъутунин кар ийиз жедач… “Са цуькведи гатфар гъидач”, “Са хеб авайди суьруь туш”, “Тек тар тама тахьурай”, “Тек зуьрнединди макьам туш” ва икI мадни…
Вучиз чи халкьди (маса халкьарини) икьван камаллу мисалар, махар теснифна, несилрилай несилралди агакьарзава? Аквар гьаларай, садвили, стхавили, архавили абур вири хата-балайрикай, чапхунрикай хуьз хьана.
Бес къе, инсаният ХХI асирдив агакьнавайла, тарихдин лап четин уламрай экъечIай инсанар, иллаки чи патарив гвай, виликрай чи “стхаяр” хьайи государствойрин (республикайрин) векилар чакай къана, садвал, стхавал, архавал ерли садрани тахьайбур хьиз, чаз гьатта душманар, чапхунчияр лугьуз, рахазва?
Ихьтин крар анжах яргъара, чи Ватандин-Россиядин сергьятрилай анихъ галай уьлквейра жезвайтIа, белки, чак са акьван къалабулухни акатдачир. “КицIер элуькьда — карван фида” лагьана, секин жедай. Амма икI жезвач. Яргъарай къвезвай гараривни саврухрив, циферивни хумайрив, агъуйривни зил кьазвайбур ина, жуван Ватанда, лап кар алай кьилин меркезрани, вузрани, майданрални, телеканалрани, радиодани, газетрани, кинойрани, концертрани жезва эхир…
Иллаки Россия Горбачеванни Ельцинан “алакьзамай кьван аслу туширвилер (суверинитетар) къачу!” лагьай вахтарин агъуйринни чиркерин вирерай экъечIна, дуьньядин майданда вич садавайни магълубиз, кIудиз, кIаник кутаз, тарашиз тежедай уьлкве (государство) тирди тестикьар хъийиз, кIвачел ахкьалтзавайди, чахъ чи къанажагъ, руьгь, рехъ, къанунар, мурадар, тарих, гьакъикъат авайди раиж ийиз эгечIайвалди, Америкадин Садхьанвай Штатар кьилеваз, Пентагондин чак хъваз, дуьньядин вири ампаяр чал элкъвенва. Неинки “санкцияр” илитIзава, чи рекьер агалзава, гьакI дипломатар чукуриз, чи спортдинни искусстводин деятелар — устадар кваз такьаз, чи вири тарих, игитвилер, агалкьунар тахьайбур хьиз къалуриз алахънава.
Дуьньядин гзаф пипIера миллионралди халкьари кьабулнавай чIехи урус чIалал рахунни къадагъа авуни квекай лугьузва?
Гьа и чIавуз акьалтIай “цIийибур” яз гьисабзавай чи “демократрини” “либералри”, са гьихьтин ятIа “ихтиярар хуьзвайбуруни” са гьина — Латвиядани Германияда, Америкада ваъ, Москвадани Екатеринбургда, масанра, саки гьар юкъуз чи кьилин вири телеканалрай, Интернетдай, винидихъ лагьанвайвал, чпин гъилик квай вири такьатрай чаз тегьне ягъуни, вири хъсан крарал хъен вегьини, чахъ халкьарин садвал, дуствал, са фагьум-фикир (идеология) тахьайди хьиз къалуриз, Советрин девир кьиляй-кьилиз инсаниятдин тIебиатдиз аксиди тир лугьуз, майданриз экъечIуни мегер чи жегьил несилар ватандашар яз тербияламишдани? Чахъ садвал тахьун, чун чукIун низ хийирлу я?
ТВЦ, РЕН ТВ, ТНТ, маса каналрайни, йифен 9-далай гатIунна, “Право знать”, “Секретная папка”, “Красный проект”, “Обложка” ва маса лишанрик кваз тешкилзавай къалурунра — гьуьжетра, советрин халкь хьайиди яни, ада низ вуч гана, чаз къе герек яни гьа жуьреда яшамиш хьун лугьуз, суалар эцигзава.
Зун суалри ваъ, гузвай жавабри (абурун авторрин чIехи пай чи вузра, центрайра, гьатта парламентдани чIехи къуллугъар кьунвай, чпел ихтибарзавай алимар, политологар, аналитикар, советникар, экспертар — тIварар алайбур я) къарсатмишзава. “Советрин халкь” манади гуя чи вири милли лишанар тергна, халкьаривай чпин “аслу туширвал”, гьатта чIалар, культураярни къакъудна лугьузва. Сифте нубатда, виридалайни чIехи зиян урус халкьдиз гана, чувудар, полякар, латышар тергна ва икI мадни маса мусибатар арадал гъанай лугьузва.
Ихьтин тестикьарунриз жавабар таганани туш. Аллагьдиз шукур, гьелелиг чина Советрин девирда яшамиш хьайи, советрин школада, вузда чирвилер къачур, Советрин Армиядин жергейра къуллугъай, советрин чIехи эцигунрал кIвалахай, хам чилер къарагъарай, БАМ эцигай, космос муьтIуьгъарай, атомдин энергия ислягь рекьера ишлемишиз алакьай несилар ама. Гьа девирдин алимрини, муаллимрини, духтуррини, дипломатрини, писателрини гьелелиг кIвалахзама. Гьакъикъи ветеранрикайни (дяведин ва зегьметдин) амазма…
Амачирди чи сад тир къул, чун агудзавай фагьум-фикир, “советрин халкьдин” идея я.
Чун рахазвай гьуьжетра са кар генани тестикьарзава: чи идея — “советрин халкь” тергун патал Америкадин махсус къуватри (Пентагонди, ЦРУ-ди, масабуру) гьеле алатай асирдин 50-йисарилай инихъ кIвалахзавай. “Советрин Союз зулумдин империя я” лагьанай. “Къайи дяве” гьам я. Эхирни, чи обществодин къенепата Горбачеварни Яковлевар, Шеварднадзеярни Ельцинар, Волкогоноварни Гьайдарар хьтинбур туьретмишна. “Соросан фонд” лугьудайда гьихьтин акьулар чинай маса къачуна… Абурун далудихъ зиянкаррин лап еке дестеяр — “вад лагьай колонна” тербияламишна. Компартиядин руководстводи вичи-вични, халкьни маса гайидал къе шак аламач. Гьахьтин къуватрин гъилералди чи сад тир экономика, сад тир образование, сад тир армия, сад тир медицина, сад тир къурулуш, сад тир кьуьлер-маниярни кваз тергна. Вич-вичелай СССР хьтин государствони чкIана…
Гъалибвал ни къачуна?
Са шакни алачиз, чи душманри. Немсерин государство сад хъувуна, чун къакъудна… НАТО мягькемарна — “Варшавадин договор” чукIурна. Ватандин девлетар ни тарашна? Къени абуру низ къуллугъзава?
Ихьтин крариз фикир тагун патал къе илигна чи алатай вахтар жакьвазва, кьилер элкъуьрзава. И кар Россияда Президентдин сечкияр мукьва жердавай мадни къуватлу ийизва. Вучиз? Чахъ къуватлу лидер, чун тупламиш тахьун паталди. Чун мадни, 90-йисара хьиз, метIерал акъвазарун паталди… Дуьнья чпиз кIанивал тарашун, чапхунун паталди…
Чаз гьар са камуна чи сагълам къуватар, чи тарих, баркаллу крар, агалкьунар – кьилинди, чи садвал хуьн важиблу тирди виринра раиж авун герек я. Къенепатан политика мягькемар тавуртIа, “вад”, “ругуд” лагьай ва маса “колоннайрикайни” хуьн тавуртIа, чун магълуб авун суал алачир кар я… Тарихдин тарс гьам я… Садвилихъай чаз ваъ, чи душманриз кичIезва. Сагъ кул садавайни хаз жедач, кьалар — са-сад вири тергда…
Мердали Джалилов
