(Эвел — 6-7, 9-12, 14-16, 19-22-нумрайра)
Межлисрин (инсанар кIватI хьанвай чкайра — ижласра хуьдай) эдебар
Мусурманди вичин уьмуьрда вири крар Исламдин къанундиз табий ийизва. Абурукай сад мусурманди межлисра (мусурманрин ижласра) тайин тир эдебар хуьн я.
- Межлисдиз атайла, ацукьдалди вилик, сифте салам гана кIанда. Ахпа жерге акъваз хьанвай чкадилай ацукьда. Жув ацукьун патал маса садни алай чкадилай къарагъарна виже къведач. Я ихтиярар авачиз кьве касдин арадани ацукьун кутугнавач. Гьадисда лагьанва (мана): “Къуй, къарагъар тавурай сада маса кас вичин ацукьнавай чкадилай анал жув ацукьун патал, амма хьи гегьеншара ва я гьяркьуь ая” (Муслим).
- Имам Муслима гъанвай гьадисда къалурнавайвал, сад вич алай чкадилай къарагъна са арадилай анал хтайла, адахъ эвелдай вич ацукьай чкадин гьакъиндай ихтиярар пара ава.
- Ихтияр авач межлисдин (жемятдин) юкьвал ацукьдай. Гьадисда лагьанва (мана): “Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лянет авунва межлисдин юкьвал ацукьнавайди” (Абу Давуд).
- Мусурман кас межлисда ацукьай вахтунда ада вич ана дуьз тухвана кIанда: эдебдалди, дуьз къилихралди, масабуруз зиян ва азият тагана.
- Эгер инсан рекьин къерехдал ацукьнаваз хьайитIа, ада ихьтин эдебар хвена кIанда:
а) вилер чиле тун, яни виже текъведай чкайриз килиг тавун;
б) рекьяй физвайбуруз азият, зиян тагун (гафаралди, краралди).
в) рекьяй физвайбурун саламдиз жаваб гун.
г) вичин вилик квайбуруз хъсан кар эмир ва пис кар къадагъа авун.
д) рехъ алатнавайдаз ва я рехъ квахьнавайдаз дуьз рехъ къалурун.
Гьадисда лагьанва (мана): “Куьн мукъаят хьухь рекьерин къерехрал ацукьуникай.
Абуру лагьана: чаз ам (анал ацукьун) герек кар туш, амма чун анал ам чи рахунардай чка тирвиляй ацукьнава.
Ада лагьана: эгер куьн анал ацукьдайвал ятIа, куьне рекьиз гьахъ це.
Абуру лагьана: рекьин гьахъ вуч я?
Ада лагьана: вилер чилер тун, азият тагун, саламдиз жаваб гун, хъсан кIвалах эмир авун ва пис кIвалах къадагъа авун (рехъ квахьнавайди дуьз рекье хтун (дуьз рехъ къалурун)” (Бухарий).
Межлисдай хъфин патал къарагъдайла гьадисда къалурнавай и дуьа кIелна кIанда: “Субгьанака Аллагьумма ва бигьамдика, ашгьаду ан ля иЛягьа илля Анта, астагъфирука ва атубу илейка”. Мана: “Пак я Вун — Чи Аллагь ва чна Ваз гьамд ийизва, за шагьидвалзава авач илагьи — (ибадат авуниз лайихлу) са Валай гъейри. За Ваз астагъфир ийизва ва туба авуна Ви патав хквезва” (Тирмизий).
Адакай (а дуьадикай) хабар кьурла, ада (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана (мана): “Гьакъикъатда, ам — а межлисда хьайи крариз (гунагьриз) багъишламишун я” (Абу Давуд).
ТIуьнин ва хъунин эдебар
Мусурман кас тIуьниз-хъуниз маса кар (къаст, макьсад) патал герек, лазим шейиниз хьиз килигзава (тIуьн-хъун чеб кьилин макьсад туш). Абур беден саламат гьалда хуьн патал герек я, Аллагьдиз ибадатдайвал, вучиз лагьайтIа, а ибадатди инсан гьам и дуьньяда, гьамни Эхиратда — Женнетрин няметра бахтлу ийида! Гьавиляй инсанди вичиз гишин тахьанмаз незвач ва цихъ къаних тахьанмаз яд хъвазвач. Бязи сагьабийри (Аллагь рази хьурай чпелай виридалай) лагьайвал: “Чун я халкь нен тийизвай та чаз гишин жедалди ва чна тIуьрлани чун тух жезвач (чна недайла лап тух жедалди незвач)”.
ТIуьн недалди вилик (герек) эдебар
- Незвай тIуьн гьалалдаказ къазанмишнавайдакай хьун лазим я. Къуръанда лагьанва: (2-сура, 172-аят, мана): “Эй, иман гъанвайбур! Неъ (куьне) иердакай (гьалалдакай) Чна квез пай ганвай ва Аллагьдиз шукур ая, эгер куьне (са) Адаз ибадатзаватIа”.
- Ният авуна кIанда тIуьн тIуьна къуватлу хьун Аллагьдиз ибадат авун патал я лагьана. Идалди инсандиз сувабни жеда.
- Гъилер чуьхуьн тIуьн недалди, эгер абур кьацIанваз хьайитIа.
- Чилел суфрадихъ ацукьун хъсан я.
- Чилел ацукьунин къайда: кIвачер кIаник кутуна метIерал ацукьун ва я чапла кIвачел ацукьун, эрчIи кIвачин мет руфунив агудна, чи Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) ацукьайвал. Гьадисда кьуьнт яна ва я агалтна хуьрек тIуьн къадагъа авунва.
- Разивална кIанда авай тIуьнал ва айиб кутуна кIандач: эгер бегенмиш хьайитIа, неда, тахьайтIа, гьакI тада. Абу-Гьурайра (Аллагь рази хьурай вичелай) сагьабийди лугьузвайвал: “Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьич айиб авур туш тIуьнар, бегенмиш хьайила недай ва бегенмиш тахьайла, ада ам тадай” (Абу Давуд).
- Кьилди тIуьн тавуна, са касдихъ (са юлдашдихъ) галаз тIуьн хъсан я. Гьадисда лагьанва (мана): “Куьн кIватI хьухь куьне тIуьн недайла ва адал Аллагьдин тIвар яхъ, квез берекат жеда” (Агьмад).
(КьатI ама)
Ямин Мегьамедов,
диндин рекьяй алим
