Малум тирвал, 1790-йисан 24-декабрь урусри туьркверин Измаил шегьердал гъалибвал къачур югъ я. Урус командиррин, аскеррин къагьриманвал, яракьдин, алакьунрин артуханвилер къалурзавай женгер тарихда гзаф хьана. Граф Александр Суворован гъилик кваз Измаил патал кьиле фейи гьужумрани урусрин аскерри тешпигь авачир викIегьвилер къалурна.
1768-1774-йисара урусринни туьркверин арада кьиле фейи дяведа урусрин къуватар гъалиб хьунал рази тахьай туьрквери Крым вахкун, Гуржистандиз куьмек тагун истемишна. Россия истемишунрал рази тахьайла, туьрквери 1787-йисан 12-августдиз дяве башламишна. Туьркверин мурадрикай хабар хьайи Урусатдин пачагьди Кеферпатан Причерноморьеда вичин мулкар гегьеншарун кьетIна.
Урусрин кьушунри Очаков, Хотин шегьерар кукIваруникди, Рымник вацIал, Керчинский проливда, Тендра островдин патарив кьиле фейи женгера туьркверин кьушунриз еке телефвилер хьана. Урусрин флотди ЧIулав гьуьлел агъавилин чка мягькемвилелди кьуна.
Гуьгъуьнлай Килия, Тульча, Исакча къелеяр кьуналди, урусрин кьушунар Дунай вацIал алай Измаил къеледин патарив атана. И къеледихъ стратегиядин жигьетдай гзаф важиблувал авай. Дяве башламишдалди вилик Измаилдин къеле немсеринни французрин инженерри лап гужлудаказ мягькемарнавай. Къеледин гарнизонда 35 агъзур кас ва 265 туп авай.
Ноябрдиз 31 агъзур касдикай ва 500 тупуникай ибарат урусрин армияди Измаил кьуна. Дунай галай патахъай генерал Осип де Рибасан гъилик квай флотди туьркверин флот тергна, къеледихъ фидай тереф агална.
Урусрин армиядин главнокомандующий князь Г.Потемкина генерал А.Суворован вилик Измаилдин къеле къачунин ва ам элкъуьрна кьунвай чи кьушунар вичин командованидик кутунин везифа эцигна. Ругуд юкъуз гьазурвилер акурдалай гуьгъуьниз А.Суворова Измаилдин гарнизондин кьил Айдозли-Мехмет-пашадиз рей гунин чар рекье туна. Амма туьрквери и теклиф кьабулнач. 9-декабрдиз генералди военный советдал 11-декабрдиз къеледал гьужум авунин къарар кьабулна.
20-21-декабрдиз къеле тупарай ягъайдалай гуьгъуьниз урусри виликди еримишна. 1790-йисан 11 (22)-декабрдиз Измаил къеле къачунин гьужум башламишна. А.Суворова, йифен вахтунда гьужум акъвазар тавун патал, йикъан вахт тамамвилелди ишлемишна, душман тепедилай чукурун планламишнавай. Гьужум кьиле тухун патал кьушунар пуд отряддиз, гьар сада 3 десте аваз, пайнавай. Урусрин частари, душмандин оборона кьатIиз, шегьердин центрадихъ еримишна. Потемкинан отрядди (7500 кас) рагъакIидай патай, А.Самойлован отрядди (12000 кас) рагъэкъечIдай ва Осип де Рибасан отрядди (9000 кас) кьибле патахъай гьужумна.
Йикъан сятдин садаз урусрин вири колоннаяр шегьердин юкьваз гьахьна, сятдин кьудаз къеле хуьзвай эхиримжи аскерар тергна, хирер хьанвай са кьадар туьрквери рей гана. А.Суворова шегьерда къайда тунин серенжемар кьабулна. Измаил шегьердин комендант Кутузовакай хьана. Шегьерда чIехи госпиталь кардик кутуна.
Урусрин армиядини флотди туьркверин кьушунрихъ галаз кьиле тухвай къати женгера чпин садвал, къуватлувал, викIегьвал къалурна, гъалибвилер къазанмишна.
Къейд авун лазим я хьи, Измаил патал кьиле фейи женгера туьркверин кьушунрикай 26 агъзур кас тергна, 9 агъзур кас есирвиле кьуна, 265 туп, флотдикай амай 42 гими, 3 агъзур путунив агакьна барут, тупарин 20 агъзур гуьлле ва маса затIар вахчуна. Урусрикай лагьайтIа, кьуд агъзур кас телеф, 6 агъзур касдал хирер хьана.
Измаил муьтIуьгъарун — им политикадин рекьяй важиблу метлеб авай кар тир. Ида дяведин гележегдин гьерекатризни, 1792-йисуз Россиядинни Туьркиядин арада Ясский ислягьвилин икьрар кутIунуниз таъсирна, Крым Россиядик кухтун тестикьарна ва Днестр вацIал урусринни туьркверин сергьят эцигна. Днестр вацIалай Кубань вацIал къведалди кеферпатан вири Причерноморье Россиядихъ галкIурна.
Земфира Бабаева
