(Гьуьрмет авай чкада берекатни жеда, девлетни)

Макъаладин кьил акурла кIел­завайда лугьуда жеди: “Им вуч суал я? Бес гьуьрмет-хатур тийижир кас жедани мегер?”

Дугъриданни, “гьуьрмет” ла­гьай­ гаф саки виридаз чизва, амма халис гьуьрметдин къадир авай, патав гвайдаз, гъвечIи-чIехидаз, мукьва-кьилидиз, къуни-къуншидиз, ярар-дустариз, атай-хъфейдаз ва гьа икI мад, адет тирвал, рикIин сидкьидай гьуьрмет ийиз алакьдай инсанар, гьайиф хьи, къвердавай тIи­мил жезва.

Халкьдин адетар кваз такьазвай са кьадар инсанри миллетди негьзавай гьуьрмет авунин татугай, ахлакьсуз къайдаяр ишлемишзава, яни гьуьрмет къуллугъчидин, девлетлудан, абурун мукьвабурун, ярар-дустарин вилик гардан кIир авун лазим тирди хьиз кьабулзава. Нетижада эхиримжи йисара чи халкьарин арада ялтахар, алчахар, девлетлубуруз лукIвалдайбур, абурун вилик “са кIвачел акъвазна гардан кIирдайбур” бул хьанва. Бязи вахтара ахьтин дуьшуьшарни жезва хьи, са кьадар чирвал къачунвай, карханайрин кьиле авай къуллугъчийриз, жемятдин савадлу меслятар фикирдани такьаз, садбуруз килигиз муькуьбур аквазва, садбурухъ яб акализ, муькуьбу­рун ван къвезва. Куьрелди, халкьдин намус квадарна, “зун гьинай, куьн гьинай” лугьуз, жемятдин мурадар, инсанвилин михьи рекьер квазни кьазвач.

Гьаниз килигна и макъалада чаз лезги ва Дагъустандин халкьариз лап дегь заманайрилай инихъ адет тир гьуьрмет-хатурдин къайдаяр рикIел хкиз кIанзава.

Гьеле са шумуд йис идалай вилик Дагъустандин машгьур тарихчи, профессор Р.М. Мегьамедова вичин “ЦIийи уьмуьр ва куьгьне адетар” ктабда лагьанай: “Эгер куьне завай алай  макъамда тербиядин важиблу хел гьим я лагьа­на хабар кьуртIа, за, са шакни та­гъана, сад лагьай чкадал акьалт­завай несилди чIехибуруз, яшлубуруз гьуьрмет авунин месэла эцигда”. Гьа и кардин важиблувал икьван чIавалди чапдай акъат­навай алимрин, муаллимрин, ариф­дар инсанрин са кьадар ма­къа­лайрани субутарзава.

Кар алайди ам я хьи, герек ­акьалтзавай несилдиз халис гьуьр­мет авунин къайдаяр чирин. Адет тирвал, диде-бубайри чпин аялар лап тазазмаз гьуьрмет  ийиз вердишарун лазим я. Аялрин къадир авай, абуруз бахтлу гележег  тIа­лаб­завай диде-бубайри “ЧIехидаз гьуьрмет ая”, “ЧIехидаз яб це”, “Ди­де-бубадиз, амле-стхадиз, жувалай чIехи­даз яб тагайди чIехи баладик акатда”, “Муаллимрин гаф квадармир”, “Мугьмандин хатур хуьдай затI я” лугьудай ва маса меслятар, насигьатар гудай, аялрин амалрал  кIва­ле­ ва куьчеда гуьз­чивал ийидай. Ам­ма, гьайиф хьи, са бязи тербия­чийрихъ авайди тек са гьуьрмет ая лугьур гафар, тIала­бунар я. Ихьтин гьуьрметдикай рахазвай цIал­цIам га­фар аялрив, жегьилрив агакь­дал­ди “гару тухузва”. Вучиз ла­гьайтIа, чIехибуру гъве­чIибуруз тек са гафар ваъ, гьуьрмет авунин жи­гьет­дай чпин чешнеяр къалурун лазим я. “Ван атайди фад фикирдай­ акъатда, вилериз акурди рикIи кьабулда”, — лу­гьуз­ва халкьдин мисалди­.

“Аял — кьепIи­на­маз, дана — епинамаз”, — лугьузва маса мисалда. Куьне фикир ганатIа, чи гзаф хизанрин тежрибада ихьтин крар аквада. КIвализ атай мугьмандивай жузун-качузун ийидайла, диде-бубайри чIалал атанвай вири аялривай чпи  мугьмандиз ийизвай рафтарвал тикрарун тIалабда. Вилик чай-хуьрек гъидайла мугьмандиз, чIехидаз къуллугъ авунилай башламишда.

Хизанда гьуьрмет авунин ихьтин къайдаярни аквада: диде-буба, баде, чIехи буба кIвализ хкведайла, кIвале авай аялар яргъа амаз абурун вилик экъечIда, гъилик квай пар кьаз, чIехибуруз парталар хтIу­низ, хкунихъ куьрсар хъийиз, чин-гъил чуьхуьз куьмек гуда, абурувай­ амай кIвалинбурулай вилик сифтени-сифте жузун-качузун ийи­да. ЧIехиди алай чкадал аялар ацукь­дай тегьерарни ава. Са чIавузни гъвечIиди вичелай чIехибур, диде-буба алай чкадал кьуьнт яна къаткидач, саймиш тавуна кIвачер гадардач, ички хъвадач, пIапIрус чIуг­вадач, лазим тушир ихтилатар ийидач, жувалай гъвечIидаз къурху гудач ва икI мад. Игьтин гьуьрмет-хатурдин къайдайри жегьил инсанрин намусдин михьивал гуьнгуьна твазва, патарив гвайбуруз инсанвилин рекьер-хуьлер гьибур ятIа, ачухдиз ашкара ийизва.

Аялрик гьуьрметдин гьиссер кутунин карда жемятни къерехда акъваз тавун лазим я. Месела, гзаф вахтара чаз, агъсакъал кимел атайла, къвалав жегьилар гватIани, адаз чка гузвай яшлу итимар аквада. Яни жегьилриз таъсир авун патал. Бирдан жегьилар кьукьмада акьада, абуру, регъуьвилер авуна, тадиз яшлудан гъил кьуна, ам къулай чкадал ацукьарда. Ибур вири халкьдин ахлакьди тестикьарнавай гьуьрметдин гьиссер кутунин адетрин жигъирар я.

Халкьдихъ кIвалелай къеце чIехиди, дишегьли, агьсакъал саймишдай чешнелу тегьерарни ава. ГъвечIида жувалай яшлудаз сифте нубатда салам, ацукьдай чка гуда, адавай жузун-качузун, дерди гьал ийида, мурадар лугьуда, герек­ атай чкадал куьмекда. Лап гъве­­чIи чIавалай чпик гьуьрметдин гьиссер кужумнавай жегьилри, чпикай чIехи къуллугъчи хьана, патав яшлуди атайла, ам яргъа, гьеле ракIа­рал аламаз къаршиламишда, адаз къулай чка къалурда, ацукьун­ теклифда, дерди-гьал хабар кьада, адахъ галаз хуш суьгьбет ийида.

Амма, гьайиф хьи, вири икI туш. Къвалак диплом, кIаник багьа машин, гъиле къуллугъ хьайила, бязибурун рикIелай вич инсанрин арада яшамиш жезвайди, гъвечIи-чIе­хи чир хьана кIанзавайди, гьуьр­мет авун инсанвилин кьилин чешне тирди алатзава. Ихьтинбуру чпин тIиш вине кьуна, садни саймиш ­тийиз, ­не­инки са чеб, гьакI чпин диде-буба, хва-стха, тарс гайи мектеб, саки ­же­мятни кваз беябурзава, атай-хъфей­дан вилик чеб, чпин тухум виляй вегьезва.

Гена куьне фикир гана жеди, ка­маллу, савадлу, арифдар агъса­къал­ди бицIек гьикI диндирмиш­да­тIа. Ада, патавай фидайла, аялдин гъиле садра-кьведра яр-емиш, са ширинлух твада. ЧIехида ийизвай ихьтин рафтарвилиз халкьдин педагогикади диндирмишун лугьуда. Къе вуна аял диндирмишда, пака а аялдикай хьайи итимди вун саймишда, — лугьуда арифдар агъса­къалри­.­

Халкьдин тежрибада аялар, гъвечIибур диндирмишдай, саймишдай са кьадар къайдаяр мягькем хьанва. Месела, салам кьабулайдалай гуьгъуьниз, чIехида гъве­чIидахъ галаз дерди-гьал  ийи­да, яшариз килигна, ихтилатралди аял жуваз барабар яз къалурда, аялди тамамарзавай крарин тариф ийида, аялдин, жегьилдин рикIелай ала­тайтIа, салам эвел нубат вичи гуда ва гъвечIидан буржи тир жузун-качузун вичи ийида. И тегьер эгечIуни аялдин руьгьдиз лазим тегьерда таъсир ийизва, адак гьуьрмет авунин гьиссер, къени амалар кутазва, инсанвилин дережа дериндай лигимарзава.

Инсандиз гьуьрмет авунин мад са къайда. Месела: яргъал йисара пата-къерехда яшамиш хьана хуьруьз-кIвализ хтайдан патав жузун-качузун ийиз мукьва-кьилияр, ярар-дустар къведа. Гъурбатдай, аскервиляй хтанвайда вичин нубатда тухумдин чIехибур, рикIиз шадвал ва тIарвал хьанвай хуьруьнвийрин хизанар саймишда, цIийиз  кутунвай жегьил хизандиз вичин хуш мурадар, рикIиз тIарвал хьанвайбуруз башсагълугъвал малумарда, вичин куьмек теклифда.

Инсанри чпи-чеб саймишуник, кваз кьуник дерин мана-метлеб квайди халкьдин тежрибада лигим хьанвай гьуьрмет-хатурдин са кьадар къайдайрини субутарзава. Месела: улакьда аваз физвайда яхдиз физвайдаз сифте нубатда салам гун; зегьмет чIугвазвай яшлудаз куьмек теклифун;  кимел атайла, анал алайбуруз сифте нубатда салам гун; пар гвай инсандиз куьмек, рехъ гун; чIехибуру гузвай меслятдиз, ийизвай ихтилатриз дикъет­дивди яб гун; чIехибур алай чкадал кендирагъ жакьваз, пIапIрус чIуг­ваз, сивяй чиркин гафар акъудиз тахьун; маса инсанрикай, абур алачир чкадал, иллаки жувалай чIехи­бурукай рахшандар, пис рахун тавун; зайиф ксар ва гъвечIибур жувакай бейкефардайвал тавун. И дережайри, къанун-къайдайри намуслу ва тамам сабурлу инсан жез куьмек гузва.

Виридалайни важиблуди жувавай жув намуслувилелди тухуз хьун я. И рекьяй лезгийрихъ са кьадар меслятар ава. Месела, къачун чна хуьруьн ким. Кимин тербиядин къайдаяр — ибур вири халкьди (жемятди) кьабулнавай кимел жува-жув кьиле тухвана кIанзавай дережаяр, яни инсандиз кутугай тегьерар я. Кимин тербиядин къайдаяр инсандиз гьеле вичин кIвале, диде-бубади чирзава. Гьеле кимел къведалди гьар са инсандиз чир хьана кIанда: низ ва гьикI салам гуда, му­баракда, низ ва гьикI са кардин патахъай баркалла малумарда (чухсагъул лугьуда), чIуру кар хьан­ва­тIа, гьикI гьайиф чIугвада, башсагълугъвал гьикI гуда ва мсб. Гьар са инсандиз яшайишдикай, сагъламвиликай гьикI суьгьбет­да­тIа, гьикI са низ ятIани ва гьикI жуван кIвализ мугьманвилиз теклифдатIа, чIехи­буруз, яшлубуруз гьикI фикир гуда­тIа, абурухъ яб гьикI акалдатIа, жува вуч лугьу­датIа, чIехибуруз гьикI чка гудатIа ва маса крар. Кимел, жемят­дин арада ихьтин къайдаяр рикIи­вай вилив хвена тамамарна кIанда:

— эгер жув эхирдай кимел атан­ватIа, рахун алачиз, виридаз салам гана кIанда ва и кар яшлубурулай башламишда;

— чIехиди рахазватIа, амай­буру, адан гаф атIун тавуна, яб гуда;

— кIвалахзавай садаз куьмек герек ятIа, амайбуру меслят къалуруналди ва кардалди куьмек гуда;

—   куьмек гуз вахтунда ва ви­ри санал къведа;

— кIвалахдив чIехида ла­гьайвал эгечIда ва гьакI куьтягьни ийида;

— куьмек гудайла, гьар сада кIва­лах масадалай гзаф ийиз алахъна кIанда, садалайни усал хьана виже къведач;

—   ял ягъунни, шадвални, амай крар вирида санал ийида;

—  кIвалах куьтягьайла, жуван дамахар, фурсар авуна кIандач;

—  жува авур куьмек са чIа­вузни касдин чинал гьалчдач, ри­кIел хкидач.

“Хъсанвал авуна, рикIелай алуд, жуваз авур хъсанвал рикIе­лай алудмир”; “Низ гьуьрмет-хатур, пис-хъсан вуч ятIа чидатIа, авур гьуьрметдин гъавурда ам акьаз­­ватIа, а касди вичиз авур хъсанвал, хатур-гьуьрмет са чIа­­вузни рикIелай алуддач”, — лугьуда дагъустанвийри.

Дагъустандин халкьариз, гьа жергедай яз лезги миллетдизни, хатур-гьуьрмет низ (аялдиз, диде-бубадиз, вах-стхадиз, амле-миресдиз, гьвечIи-чIехидаз, яр-дустуниз, дишегьлидиз, агъсакъалдиз, лежбердизни карчидиз, зегьметчидизни къуллугъчидиз, муаллимдазни  алимдиз ва икI мад), мус ва гьикI авун лазим ятIа къалурзавай къайдаяр, тегьерар, жуьреяр ава. Ибур гьар са инсанди лап гъвечIи чIава­лай дериндай аннамишна, кьатIа­на, фагьумлувилелди вичин яшайишда ишлемишна кIанзавай кьадарар я.

Куьрелди, халкьдин вичин тарихда асирралди лигим хьана чка кьунвай гьуьрмет-хатурдин къайдайри гьар са эркек ва я дишегьли инсандиз лап аял чIавалай дидеди ганвай тIварцIел, тухумдал, хуьрел-кIвалел са лекени тагъана, намус-гъейратдин рекье хьуниз куьмек гузва.

Къуй чи халкьдин векилар чеб чпин, ва амай халкьарин арада мад­ни гьуьрметлу хьурай. Гьуьрмет авай чкада миллетдиз берекатни, девлетни жеда, авадан уьмуьр­ни, бахтлу кьадар-кьисметни.

Шайдабег МИРЗОЕВ,

РФ-дин халкьдин образованидин отличник,

ДГПУ-дин илимдин секретарь, профессор