“Къекъвей кIвачиз цаз акьахда” лугьудай хъсан мисал ава чи халкьдихъ. ДГУ-дин Дагъустандин филологиядин факультетда (ФДФ) кIелдайла чаз тарсар гайи муаллим, профессор Гьажи Гашарова и мисал мукьвал-мукьвал тикрардай. Гила зи кIвачиз “цаз гьикI акьахнатIа” суьгьбетин…

Тамам са варз инлай вилик заз телефондай зенгна. Дишегьлиди вич Шерибан Пашаева тирди, вичиз завай ийидай са тIалабун авайди лагьана. Виликдай газетдиз нубатдин са макъала кхьидайла, адахъ галаз зун телефондай рахайди, адавай лазим делилар къачурди зи рикIел аламай. Социаль­ный сетра дустар яз, ам жуван халкьдихъ рикI кузвай, адан къайгъуда авай, виликан девирдин гамарин гелеваз итижлу делилар, тек-туьк амай нехишар, и кардал машгъул хьайи хъсан устадар…  жагъурунал машгъул­ тирди заз чизвай.  Гьавиляй адан макъалаярни за еке итиждивди кIелзавай. Зенг авунин себебни гъилин и сеняткарвилихъ галаз алакъалу тир. Ам са халичадин геле къекъвезвай, храй кас вуж ятIа чирунин суракьда авай. Гила авай рушариз гамар, халичаяр, гуьлуьтар (ва икI мад)  хурунин сеняткарвилер чирзамач. Чун аялар тирла, гьеле и крариз фикир гузмай. Дидедихъ галаз тарсарилай кьулухъ ацукьна “са кьве гъилер” вегьин зи рикI алай кар тир. Дугъриданни, журналиствилин пешени гам-халича хурун хьиз я. Са-са кваг вегьез, нехиш, нетижадани гам арадал къведай хьиз, чи макъалаярни, са-са цIарцIикай арадал къвезва. Гьа икI  — и сефердани…

Зун кIвалахал атай 2000-йисуз редакцияда кьилин редактордин кабинетда цлакай куьрснавай гъвечIи халичади зи фикир гьасятда вичел желбнай. Адал — “Ахты-2000” ва “Лезги газет-80 йис” гафар атIанвайвиляй. А чIавуз чир хьайивал, халича газетдин 80 йисан юбилейдиз бахшайди тир. Мад маса делилрихъ зун къекъвеначир. И халичадикай Шерибан Пашаевадиз чи машгьур режиссёр, журналист Гуьлера Камиловади хабар ганвай кьван. Халича храй касдин суракьда авай гила ам.

Хквен редакциядин халичадал… Шерибан­ Пашаевадин тIалабун кьилиз акъудун патал за коллективда фадлай кIвалахзавай ксаривай халича пишкешай кас суракьна. Эхирни, тамам жаваб чи хсуси мухбир, “ЦIийи дуьнья” газетдин кьилин редактор Дашдемир Шерифалиевавай жагъана. Ада суьгьбет авурвал, “Лезги газетдин” 80 йисан юбилейдиз халича багъишайди Ахцегь райондин а чIаван регьбер, Дагъустандин Халкьдин Собранидин депутат Сафидин Мурсалов  я.

— Газетдин юбилей къейддайла, Сафидин Наврузалиевич пишкешдихъ къекъвезвай. Авайвал лагьайтIа, адаз суьрет маса къачудай фикир авай. Заз вучиз ятIани халича пиш­кешун хъсан акуна. Лезги халкьдин халичайрихъни гамарихъ виликдай хъсан къимет ва чахъ абур храдай хъсан устIарарни гзаф хьайидахъ галаз разивал къалуруналди, райондин виликан регьбер, школадилай инихъ дустарни яз, за гайи теклифдал — халича багъишунал рази хьана. Гила чун ам храдай хъсан устаддихъ къекъвезвай, — суьгьбетна Д.Шерифалиева.

Къекъвей кIваче цаз инани акьуна…   Гзаф суракь-сала авурдалай кьулухъ халича храдайди абуруз Дербентдай жагъана. Амни —  вичин ери-бине Ахцегьай тир, 1937-йисуз дидедиз хьайи Мамедова Марифат Мирзоевна. Ада виликдай Дербентдин гамарин фабрикада цехдин заведующий яз кIвалахнай. Устаддин гъиликай, низ чида, гьикьван аманатар хкатнатIа, абурун кьадар-кьисмет гьихьтинди хьанатIа…

— Зунни Сафидин стха Дербентдиз Марифат Мамедовадин кIвализ фена. Лазим тир гьахъ гана, чна вичел ядигарвилин яржар атIанваз халича хурун тIалабна,- рикIел хкизва мадни чи хсуси мухбирди. — Редакция патал заказ гайи халича храдайла, ада фабрикада кIвалахзамачир, им фабрикаярни заводар тармар хьанвай вахт тир эхир.

Д.Шерифалиеван суьгьбетдай мадни малум хьайивал, гьайиф хьи, 2018-йисуз М.Мамедова чи арадай акъатна. Аллагьди рагьметар гурай вичиз!  Марифат Мирзоевнадихъ гзаф шабагьар авай. Амма абурукай чаз дуьм-дуьз малуматар авач. Чна умудза­ва, и макъала кIелайла адан невейри кими делиларни редакциядив, чнани абур Шерибан Пашаевадив агакьарда.

Гила Ш.Пашаева халичадин суракьда вучиз авайтIа, гьадал ва адахъ галаз кьиле фейи суьгьбетдал хквен.

— Чахъ виликдай гам-халича храдай, чпин тIвар-ван республикадилай къецепатани машгьур хьанвай устадар гзаф авай. Абурун ирс хуьн, давамарун ва гележегдин несилрал агакьарун чи буржи я. Зун умудлу я, халкьдин и сеняткарвал квахьдач. Мода — им хъсандиз ри­кIелай алатнавай куьгьне затIар тирди чна рикIелай алуд тийин, — лугьузва ада.

Шерибан Пашаевадин ери-бине Ахце­гьай я. Ада тарихчи-востоковедвилин пеше къачуна. Профессор, машгьур арабист, востоковед, рагьметлу Амри Шихсаидован регьбервилик кваз илимдин кIвалах кхьена, тарихдин илимрин кандидатвилин тIвар къачуна. Алай вахтунда ада лезгийрин гамар хурунин сеняткарвилин тарихдикай докторвилин диссертация ва моногорафия кхьин патал материал кIватIзава. Адан къаст виликдай чи халкьдиз еке машгьурвал гъайи сеняткарвал кIвачел ахкьалдар хъувун я. Мукьвал гележегда чна адахъ галаз лезги гамариз талукь месэладай суьгьбет давамарун планрик кутунва. И жигьетдай итижлу делилар авай ксаривайни редакциядиз абур рекье тваз жеда.

— Виликдай лезги гамарин тариф вири Кавказда ва адалай къецени акъатнавайди тир. ИкI, революциядилай вилик Дагъустанда гамарин сад лагьай артель Ахцегьа ачухун (гуьгъуьнлай адан чешнедаллаз — чи рес­публикадин амай районра), гьа и артелдин бинедаллаз Советрин девирда (1927-йис) фабрика эцигунни дуьшуьшдин кар тушир. XVIII-XIX асирда Самурдин округдин вири хуьрерани гамар хразвай, Ахцегь центр тир. Тарихдин делилри субутзавайвал, къецепатан уьлквейрай чиниз гамарни халичаяр маса къачуз атайбур иллаки лез­ги гамарин суракьда хьана, вучиз лагьай­тIа нехишрал, хурунин къайдайрал гьалтайла, чи гамар четинбур тирди, лезгийрин гамар хъсан ери авай гъаларикай хразвайдини абуруз чизвай. Иллаки Кавказдин дяведилай кьулухъ къецепатан алверчийри чи гамарни халичаяр маса къачуз Европадиз, анайни абур Америкадиз акъудна. ИкI, Америкадин антиквардин чIехи пай сайтрани туьквенра авайбур лезги устадрин гъилеринбур я, чебни  — XIX асирда хранвайбур. Къе вири антиквариат къецепатан уьлквейра, чарабурун гъилера ава. Им чи миллетдин бахтсузвал я, — ри­кIик еке къалабулух ва наразивал кваз къейдзава Шерибан Пашаевади. — Лезгийрихъ вири дуьньяда тIвар-ван акъатнавай нехишар авай: Лезги гъед, Зейхур (КцIар райондин ЦIийи хуьруьн тIвар­цикай), Алпан (Къуба райондин хуьр), Ахцегь, Миграгъ, Кье­пIир, Са­­фар, Тапанча ва гзаф масабур. Икьван виниз тир дережада авай и сеняткарвал къенин юкъуз виляй-гъиляй вегьин дуьз яни!? И искусстводиз вири дуьньяда къимет хьайила, вучиз чна ам кIвачерик вегьенва? Сеняткарвал кIвачел ахкьалдариз четин я, амма им тежедай кар туш. Четин вучиз я лагьайтIа, абур храз чидай устадар лап тIимил ама. Гъалар рангарал вегьедайбурни гьакI я. Имни тамам са искусство я эхир. ГьикI хьи, лезги гамар храдайла, тIе­биат­ди гузвай, экологиядин жигьетдай михьибур тир рангар ишлемишзавай. ИкI, чи гам-халичадин йисар гзаф, чеб куьгьне хьунивай абурун рангар мадни къатидаказ акъатна, гуьрчег аквазвай.  Исятда­ зун гъалар рангадал вегьез чизмай ксарихъ къекъвезва. Ахцегь райондин Хъутунхъа, заз ван хьайивал, и крар чизвай ксар амазва. Заз абурун “рецептар” кхьин хиве кьунва.

Чи ватандашдихъ галаз кьиле фейи суьгьбетдай, чаз ада винел акъуднавай тарихдин еке метлеб авай ихьтин са делилни чир хьана. ИкI, 1953-йисуз  Докъузпара райондин Миграгъа, артелда  хранвай гам Брюсселда кьиле фейи Виридуьньядин “Экспо-1958”  выставкада гъалиб хьана.  Амма ада гайи рикI шадардай и хабардик перишан «сесни» квай.

— Зун дуьньядин вири халкьарихъ галаз дуствилелди яшамиш хьунин терефдар я. Амма миллетрив гьахъсузвилериз рехъ гуналди эгечIдайла, зи рикIивай и кар эхи ийиз жедач. Винидихъ за лагьанвай делилдикай…  Брюсселда 1958-йисуз кьиле фейи выставкада,  гуя табасаранрин гам гъалиб хьана лагьана тарихда гьатнава, гьа гьисабдай яз Википедиядани. Им дуьз делил туш. Вучиз ятIа­ни, жуьреба-жуьре багьнайралди гьа и йисалай инихъ ДАССР-дин патай лезги гамари международный мад са выставкадани иштирак хъувунач. Им чи гамар, чи сеняткарвал бамишна лагьай чIал я. За талгьайтIа­ни, виридаз чизва, республикада вучиз ятIани лезги районра гамарин фабрикаяр сифтени-сифте агална. Зи рикIел алама, Ахцегьа фабрика гужуналди агалдайла, дишегьлияр гьатта митингдизни экъечIнай, амма абурун ван садазни хьанач. Гила куьн килиг: Ахцегьа агалай фабрикадин мал-девлет, лазим къвезвай тадаракар Хив райондив вахкана. Вучиз? Им гьахъсузвал я, — наразивал къалурзава чи ватандашди. — Сир туш, къенин юкъуз лезги районра санани гамарин фабрикаяр амач, гьа гьисабдай яз Кье­пIиррин фабрикани агалнава. Абуруз гуьлуьтар ваъ, гамар храз кIан­зава. Завай и карда куьмек гунин патахъай  абуру са шумудра тIалабнава. Гаф кватай чкадал лугьун­ хъийин, табасаранвийри лезги, чи КьепIир чешнедай гамар хразва, амма “табасаранрин” кхьизва. Тава­къу хьуй, идакай газетда кхьихь, чир хьурай кардин кьил гьихьтинди ятIа, — тIалабзава ада.

— Квехъ винидихъ тIвар кьунвай выставкада лезги гам гъалиб хьайиди тестикьарзавай делилар авани? — хабар кьазва за адавай.

Малум хьайивал, Шерибан Пашаевади адан гьакъиндай тамам са “силис” кьиле тухванва. Ада заз телефондай Советрин девирдин почтовый международный открыткадин шикил рахкурна. Аквазвайвал, адал гамунин нехиш ала. КIанел ихьтин гафар кхьенва: “Ковёр “Ахты”, Артель “Микрах”, Дагестанская АССР, Докузпаринский район, 1953 год”.

— Заз и открыткадикай чир хьайила, шадни хьана, кичIени. За фикирнай, ам эгер са ни ятIани маса къачуна пуч хьайитIа, куьтягь  — чавай и делил субутариз жедач. Ахпа чир хьана хьи, ам электронный каталогда гьатнава, маса къачуртIани, квахьдач. Гена хъсан хьана, открыткадин онлайн-копия акъуднава.  Къуй икьван чIавалди раиж тушир и делилдикай багъри газетдин чинилай  чир хьурай халкьдиз!  Брюсселда выставкада гъалиб хьайи гамунин шикил алаз,  СССР-дин почтадин маркадик кваз дуьньядин халкьарин арада авай открытка акъудуни, шаксуз, дяведилай гуьгъуьнин йисарани ДАССР-да лезги гамарихъ еке къимет хьайиди тести­кьарзава. Ихьтин открыткаяр виликдай, малум тирвал, уьлкведин МИД-ди (къецепатан крарин министерство) разивал гуналди акъуд­завайди тир. Гьаниз килигна, чавай инанмишвилелди лугьуз жеда, 1958-йисуз ихьтин­ открытка акъудун, шаксуз,  Брюсселда кьиле­ фейи выставкада гъалиб хьунихъ галаз ала­къалу я.  Гьа и выставкадилай кьулухъ и от­кр­ыткани акъатна. Алай вахтунда ам Кострома шегьерда кьилдин касдин коллекцияда ава. “1946-1959 -йисара СССР-дин надир от­крыткаяр” лотдик кваз маса гузва. Адан сифтегьан къимет лагьайтIа, 80 агъзур манат я. Инал заз мадни лугьуз кIанзава: я авар, я та­­басаран, я Дагъларин уькведин маса са халкьдин гамунин шикил алаз дуьньядин халкьарин арада открытка авач.

Тарихдин делилрай чаз 1938-йисуз Парижда кьиле фейи экспозицияда лезги гамари гъалибвал къазамишайди, къизилдин медалдиз, сад лагьай дережадин дипломдиз лайихлу хьайиди малум я. Гуьгъуьнин йисуз Нью-Йоркда хьайи выставкада Миграгърин гамарни авай. Амма вучиз ятIани чи гамариз талукь  виридалайни чIехи гъалибвал (Брюсселда кьиле фейи Виридуьньядин “Экспо-1958”  выставка) раижнавач. Дугъриданни, 1960-йисалай инихъ гамарин гелни квахьнава… Инлай кьулухъ абур мад выставкайриз ре­кье хтунач.

За гьамиша  фикир гузва, вучиз ятIани, чи халкь, чи халкьдин векилар гзафбуруз цацар алаз аквада. Амма са кар заз якъин чизва: и кардин “себеб” чи миллетдин векилар гьи рекьяй къачуртIани, амайбурулай вине хьунихъ, абурун дережа винизди тирвилихъ галаз алакъалу я. Эхь, Шерибан Пашаева хьтин ватанпересри — жуван хайи халкьдихъ, адан гележегдихъ рикI кузвай кса­ри и кар мад ва мад субутзава. Къуй ахьтинбур чахъ пара хьурай! Абур чи халкьдин дамах я!

Рагнеда  Рамалданова