Аламатдин девир я. Гзаф маса крар хьиз, гила тербияни нел ихтибардатIа чизмайди хьиз туш. Вуч я тербия? Баянар гунин словарра “тербия” гафунихъ гзаф манаяр авайди къалурнава. Кьилинди — са касди масадав са гьихьтин ятIа рекьерай алава чирвилер, тежриба, обществода, уьмуьрда кьиле тухунин къайдаяр агакьарун тирди къейднава. Аквазвайвал, тербия пулдихъ ва я масакIа къачуз, я пул, партал, суьрсет хьиз, буржунани вугуз жери затIни туш.
Тербиядин кьилин мана чирвилерихъ ва тежрибадихъ, кьилиз акъудзавай везифайрихъ, крарихъ галаз алакъалу я. Яни тербиялу инсан вичихъ хъсан чирвилер (вичин пешедай, маса рекьерай, уьмуьрдай) авайди, чирвилер крариз, агалкьунриз элкъуьриз жезвайди, кьилиз акъудзавай крари, везифайри вичизни, масабурузни разивал, руьгьдин асайиш, уьмуьрдин къулайвал таъминарзавайди хьун лазим я.
За кьатIузвайвал, везифа важиблуди, инсан арадал гъизвайди хьуниз килигна, суаларни гзаф жезва, чебни регьятбур туш. Месела, жанавурди вичин шарагар жанавурар яз чIехи тавуртIа, абурувай чпин кьил хуьз жедатIа?..
Амма инсан жанавур туш эхир. Инсан тIвар алайди чан алай алемда виридалайни артух акьул, чирвилер, марифат, мумкинвилер ганвайди я.
Амма ада вич малди, вагьшиди, буьтIруькди хьиз кьиле тухуз хьайитIа, вучда? Гьа и суалдини къалурзавайвал, обществода инсандиз тербия гунин кIвалах гьар нел хьайитIани ихтибариз жедач.
Тербиядин дережадилай амай вири дережаяр (экономика, культура, образование, здравоохранение, илим, яракьлувал, хатасузвал ва икI мадни) аслу тирди гьар сада аннамишна кIанда.
Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, общество илимлувилинни, савадлувилинни, технологийринни вири рекьерай виликди фенвайлани инсанри а мумкинвилерикай сад хьиз менфят къачузвач. Садбурув а мумкинвилер (савадлувал, илимлувал, асайиш, культура ва икI мадни) агакьзавач. Муькуьбуру, чпихъ мумкинвилер кIани кьван хьанвайбуру, тербиядин кар чпиз кIани патахъ элкъуьрзава. Бязи вахтара нефсер, къанихвилер, пехилвилер, вагьшивилер, арсузвилер акьван артух жезва хьи, инсанар хьиз аквазватIани, тербиядин жигьетдай абур маларилайни, вагьшийрилайни, буьтIруькрилайни, гъуьлягърилайни кьулухъ галамай жасадар я. Ихьтин сюжетарни, вакъиаярни чал саки гьар юкъуз, гьар камунал тIимил гьалтзавач. Чи саки вири телеканалрайни датIана къалурзавайбур гьа марифатсузвилин, акьул чукIурунин, инсандивай инсанвилин руьгь къакъудунинбур тирди садани инкарзамач.
Бес гьавиляй тушни, инсандиз акьул, тербия, чирвилер гузвай сифте ужагърикай сад тир мектебда аялди, са куьникайни я регъуьвал, я кичIевал авачиз, вичиз тарс гузвай муаллимдин кIуфар язава. Куьчедай физвай яшлу касди жегьилдиз акьулдин гаф лагьайла, ам саймиш тавун анихъ амукьрай, яшлудан нефес кьурурзава. Инсандин иви балгъандилайни усал затI хьиз къалуруни квекай лугьузва?..
Ибурал гила ачухдаказ игитар усалбур хьиз, хаинар игитар хьиз, угърини бандит девирдин кар алай ксар хьиз къалуруни гьахьтин марифат арадал гъида? “Инсан инсандин стха, дуст я”, лугьузмач. Зайиф касдал гьар камунал хъуьрезва. Ихьтин чкада мягькем хизанар, тербиялу несилар амукьдани?
Инсандивай инсандиз ихтибар тежезвайвиляй чи хизанра гъуьлериз тефей рушарни, эвленмиш тахьай гадаярни, гъуьл сана, паб масана аваз, чеб-чпин ихтиярда гьатнавай аяларни, гадарнавай яшлу диде-бубаярни гзаф жезва. Таквазмай жуьредин мусибат, адалатсузвал амач. Жанаби манатди парабурун вилерин экв, мефтIерин зигьин къакъуднава. Амма тербия, винидихъни лагьанвайвал, пулдихъ, къизилдихъ, малдихъ къачуз жедай затI туш эхир…
Ихьтин мусибатрикай чпин фикирар раижзавайбурни тIимил туш. Журналист, машгьур кинорежессер Никита Михалкова “Россия-24” каналдай кьиле тухузвай “Бесогон ТВ” программа саки тамамвилелди гьа и месэлайриз талукьди я.
Журналист Эдуард Петрова тахсиркарвилерин рекьяй тухузвай махсус ахтармишунар — гелер дуьздал акъудунар инсанрин инсансузвилер (акьул квадарун) русвагьзавайбур я.
Уьлкведин виридалайни чIехибурукай сад тир “Россиядин газет”-дай алатай йисан эхирра (2019-йисан 1-октябрдин нумра) “Педагогри нел ихтибарзава?” рубрикадик кваз кхьенвай “Диде-буба — муаллим тушни?” макъала — ахтармишун чапнавай. Ана фикир желбдай хейлин къейдер ава. Россиядин Федерациядин жуьреба-жуьре регионрин 18594 муаллимди школайра ихтибар авунин дережа гьихьтинди ятIа, суалдиз жавабар ганвай. Макъалада къейднавайвал, 49 процент муаллимривай я аялриз, я абурун диде-бубайриз, я гьатта школайрин администрацийризни ихтибариз жезвач. Аялри табзава, чпин везифайрив михьи рикIелди эгечIзавач. Парабуру кIелунни, кIел тавунни сад хьиз кьазва. Яни муаллимдин кIвалах аялриз гьисаба авач. Тербия гьинай къведа?
Иник диде-бубайрин алахъунрин еке пайни ква: абуру гьар гьи дуьшуьшда хьайитIани чпин веледрин низам (низамсузвални) винизди яз гьисабзава. “Зи хва, руш авай чкада масад вуж я?” лугьузва.
Мектеб галай пад ерли чин тийир диде-бубаяр гьикьван хьанва?!
Аялар мектебдиз ракъур тийиз, жуьреба-жуьре сектаярни, фашал фикиррин клубарни, махсус кIвалерни пара жезвайди ашкара я.
Парабуруз муаллим хсуси нервияр, ихтиярар авачир резиндин кIус хьиз я. Адал вири гужар илитIиз жедайди гьиссзава.
Хабарар кьур диде-бубайрикай 11 процентди чирвилер пулдихъ къачуз жедай къуллугъдай кьазва. Пул гайила, муаллим ви кIвалин лукI жеда, лугьузва бязибуру…
Яраб педагогикадин илимдин асирра арадал атанвай бинеяр гьакьван усалбур, герексузбур тир жал? Дуьньядиз машгьур хьайи Королеварни, Курчатоварни, Кельдышар хьтин алимар, Гагаринарни Титовар хьтин космонавтар, Социализмдин Зегьметдин Игитар — Генрих Гьасановарни Саимат Ферзалиеваяр, Советрин Союздин Игитар — Аразарни Гьасретар, Эседарни Мирзеяр гьинай атайбур я? Тербиясуз несилрилай ахьтин залум душмандикай Ватан хуьз, адан къудратлувал мадни виниз акъудиз жедай жал? Бес гила ахьтин ватандашар хкIанзамайди тушни?
Ихьтин хаталу гьал уьлкведа (гьар чкада) авайвиляй, за кьатIузвайвал, пара педагогрик, алимрик, яратмишдай ксарик, искусстводин векилрик гьакъикъи къалабулух акатнава. Месела, и мукьвара (07.02.2020-йис) акъатнавай “Литературная Россия” газетда писатель Арслан Хасавова (къумукьви) “Муаллимар алай вахтунда ихтияррикай магьрум я” кьил ганвай макъалада аялриз тербия гунин кар чина гуьнгуьна хтун патал муаллимдин статус (дережа) хуьдай (месела, чиновникрин, депутатрин) махсус закон кьабулун, хейлин маса серенжемарни герек тирди къейднава. За адан тереф хуьзва. Тербиясузвили чи несилар хьиз, чи гележегни квадарун мумкин я…
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
