Гафарин алемдай

Гьар са чIал часпарар авачир, гьамиша гьерекатдик квай такьат тирди алимри, пешекарри фадлай тес­тикьарнава. Гьа жергедай яз — лезги чIални. Тек-туьк дуь­шуьш жезвай бязи гафарикай, чи эдебиятдин, публи­цистикадин эсерра ишлемишнавай дуьшуьшрин ва га­ф­ар­ганрин (анра гьатнаваз хьайитIа) куьмекдалди абурун манайрикай бязи къейдер-веревирдер ийиз­ватIани, чи рубрикадин кьилин макьсад кьилдин уьлчмеяр арадал атунин тарихдикай, менсебрикай рахун туш. Муькуь патахъай, этимология гзаф муракаб ва дерин пеше­карвал истемишзавай илим я. И сеферда ихтилат винидихъ къалурнавай гафарин метлебрикай фида.

Алус — гатуз векь ягъай чIуруз зулун береда эх­къечIдай векь.  И гаф Самур дередин агьалийриз та­ниш я, ам гьакIни Гь.Къурбанан лезги-урус гафарганда гьатнава. Эдебиятдин эсерра сифте яз и гаф зал гьикаятчи Ф.Беделахтулан “Ях лезгидикай кьиса” эсерда дуьшуьш хьана: “Мяхда вичин балкIан алус хтай хьиз къацу хьанвай чIурал ахъайна…”.

Асла “эсиллагь” гафунин (наречидин) жуьре я. Чи гафарганра кьве жуьрени гьатнава. И гаф заз Х.Тагьиран, Къ.Межидован, З.Эфендиеван, Ш.Къафланован эсерра акуна.

Туькъвел — кIарасдин кьелечI кIус (талаш). Вири га­фарганра авачир, кьериз-цIаруз гьалтзавай га­фарикай я. Эдебиятдин эсерра и жуьреда М.Ведихан “Кьуьд” повестда гьалтзава: “Гьар юкъуз чпин ва­рарин вилик квай къванцел ацукьдай, ништIер­далди датIана гъилевай лашунилай туькъвелар ала­дардай”. Гьа и жуьреда З.Эфендиеван “Кьве фронтдин командир” эсердани гьатнава. Фонетикадин­ ­кье­тIен­вилер фикирда кьуртIа, и гаф шуьткъвел ­гафунин  нугъатдин  вариант  я лугьуз  хьунни  мумкин  я.  А.Гуьлмегьамедован  баянрин  чIехи  гафарган­да им шуьткъвел гафунин синоним тирди къа­лурнава.

Уьнж тух тежедайдаз лугьуда. Ахцегь Гьажидин “Кесибдиз” шиирдани и гаф гьалтзава: “Девлетлуяр я хьи уьнжер, Дуьнья тIуьртIан гьич тух тежер”. «Уьнж» эдебиятдин чIала авай «анж» гафунин нугъатдин жуьре я.

Эрте гафни надирбурукай, кхьинра кьериз-цIаруз дуьшуьш жезвайбурукай я. Адахъ “фад; тадиз” лагьай­ мана ава. Самур дередин агьалийрин рахунра малум ятIани, кхьинра и  уьлчме заз шаир Ч.Касбубадин “Гуьлуьшан” эсердай жагъана: “Къарагъна эрте, ийизвай­­ кIвалах, Гуьлуьшан…”. Писатель Гь.Къурба­на ви­чин “Лацу марал” эсердани ишлемишнава: “Гьар са мумкин тир чIуру дуьшуьшдин вилик пад эрте кьуна кIанда”. 

Хайи чIалан гафарин жебеханадай гъанвай мисалри са кар тестикьарзава: шаир А.Саидова лагьайвал, “лезги чIалан аламатар чIехи я…”.

К.Ферзалиев