Советрин девирдилай гуьгъуьнин йисара лезги жемиятди ва социальный сетар кардик акатайдалай кьулухъ анра арадал атанвай чи халкьдин тарихдиз, медениятдиз талукь жуьреба-жуьре кIватIалрин, дестейрин векилри ихьтин суал гузва: лезгийри гьихьтин рехъ хкягъун лазим я? Жаваб яз гьар жуьредин рекьер теклифзава, меслятар къалурзава. Садбуру рехъ ихьтинди хьана кIанда лагьана чпин фикирар илитIзава, бязибуру чун рагъакIидай патан жемиятдин сивиз килигун лазим я лугьузва. Гьатта рагъакIидай патан дустарин гуьгъуьнаваз акатай мичIи текIвендиз гьахьиз гьазурбурни ава. Гьелбетда, абур чи дустар туш. Гьич тахьайтIа, меденивилин, руьгьдин ахлакьрин жигьетдай.
Са гафуналди, чи арада лезги халкь чалкечиррин, эдебсузрин уьлегьандиз ялзавайбур ава. Абуру чун светский инсанар ва и уьлегьандиз гьахьун рагъакIидай патан медениятдиз мукьва хьун я лугьузва. Светский инсанар гьахьтинбур яз амукьна кIанда. Светский вуч лагьай гаф я? Светский инсанрихъ адетрин кIватIал (кодекс), весияр авани? ТахьайтIа абур садлагьана кьилиз атай фикиррал яшамиш, машгъул жезвани? И фикирар абурал ни ва а фикирри абурал чпел вуч илитIзава?
Зи фикирдалди, лезгийрин гележегдин шикил чIугвазвайбурун чIехи пай эсиллагь чи халкьдин тарихдин гъавурда авач. Абуруз лезгийрин тарих руьгьдин, къанажагъдин гьихьтин дестекрал акъвазнаватIа, лезгийрин фикир, мурад вуч ятIа, лезгийрихъ гьихьтин кьегьалар, алимар, шаирар хьанатIа ва аватIа чизвач. Бес лезгийрин дувул гьинава?
Сифте нубатда чун чи милли игитрихъ, кьегьалрихъ элкъвена кIанда. Абурукай рахадайла, арабрин ва Исламдин таъсирдик кваз чIехи, мягькем хьайибур рикIелай алудна виже къведач. Зун социальный сетра Исламдиз, арабриз акси яз рахазавайбурал ва гьа са вахтунда Гьажи Давуд Муьшкуьрвидал, Ярагъ Мегьамедал, Алкьвадар Гьасан эфендидал, Етим Эминал ва масабурал дамахзавайбурал мягьтел я. Эгер чун Исламдиз акси ятIа, чун и диндихъ галаз алакъалу вири крарикай къерех хьана кIанзавани? Эгер акI яз хьайитIа, чун алимрин, женгчийрин, шаиррин са дестедивайни къерех хьана кIан жезва. И кардиз рехъ гана виже къведач. Ша чун тарихда кьетIен гел тунвай чи игитриз килигин. Вужар я абур? Абурун фикирар, къастар лезгийриз кутугнавайни? Абур арабрикай, туьркверикай, персерикай, урусрикай хьанвайбур тирни?
Исламдикай даях кьуна чпин чIуру ниятар кьилиз акъудзавайбурни ава. Са шумуд йис идалай вилик ахьтинбур чи шегьеррани, хуьрерани пайда хьана. Инсанрал “дин” я лугьуз, кьил акъат тийидай идеология илитIзавай. Абурун къаст чи медениятдин къатар терг авун тир. ЧIехи шаир СтIал Сулейманан кIвализ цIай ягъайбурни гьабур я. Абур чи халкьдин, лезгийрин дувулдин душманар я.
Ихьтин Ислам чаз герек туш. Гьакъикъи Исламдин суьрет масад я. Адаз сада садаз гьуьрмет авун, хъсан ва хуш рафтарвилер хуьн, такабурлу тахьун ва хейлин маса ерияр хас я. Ихьтин ерийри лезгийрин адетдин медениятдиз, руьгьдиз, намусдиз са зарарни гузвач. Чна лезгийрин меденият масадаз элкъуьн тавун патал вуч авун лазим я? Инал зи фикирдиз Къуръандин келимаяр къвезва: “Чна куьн халкьар ва тайифаяр яз халкьнава, куьне сада сад чирдайвал, ахтармишдайвал” (Къуръан, 49:13).
Чирдайвал, ахтармишдайвал, амма масадаз ухшар тежедайвал. Чун паталди хъсан чешнеяр чи илимдин, эдебиятдин, тарихдин чирагъра ава. Абурун куьмекдалди чна лезги чешне, маса гафаралди лагьайтIа, лезгивал арадал гъана кIанда.
Алай вахтунда социальный сетра бязибуру чеб чIехи арифдаррай кьаз, амайбур негьзава, русвагьзава. Ихьтин рехъ чаз кутугнавач. Гьелбетда, критика герек я, амма инсанвилин сергьятрай экъечIуниз рехъ гана кIандач. Гьакъикъатдихъ эвер гузватIа, сабур ая.
(КьатI ама)
Ханжан Къурбанов, политолог
