(Эвел — 13-14-нумрайра)

Дагъустанда гьазурай инженеррин сифте несилдикай тир ам гилани кIвалахдин яцIа ава

Обкомда кIвалахал

— Обкомдин сад лагьай секретарь Мегьамедсалам Умаханова заз вичин патав эверна. Лагьана: “Чаз куьн обкомдиз кIвалахал хкиз кIанзава”. 1979-йисан 23-февраль тир. Гуьгъуьнин юкъуз зун жув вердиш хьанвай Ленинский райондин исполкомдиз ваъ, обкомдиз фена — капитальный эцигунрин отделдин заведующийдин заместитель яз.

Республикада яшайишдин кIвалер, школа­яр, аялрин бахчаяр, маса социальный объ­ек­тар­ ишлемишиз вахкунин планар тамамар та­вун­­ адетдиз элкъвенвай, — давамарзава ада. — И кардин себебар чирун патал за пуд вац­ран къене эцигунрин хиле арадал атанвай гьалариз анализ гана. Малум хьайивал, гзаф вахта­ра­ кьабулнавай планар чIурзавай, талукь ксари, чирхчирвилерикай менфят къачуна, абур чпин хийирдиз дегишар хъийизвай. Месела, 80-90 процентдин гьазур объ­ект къерехда амукьзавай, вахкуз агакь тийидайди пландик акатзавай. Эцигунардайбурун кIвалахда нубатсуз татугайвилер гьатзавай. Эгер, къачун чна, апрелдиз, йисан план яз, 500 агъзур кв.метрдин яша­йиш­дин кIвалер вахкана кIан­завайтIа, сентябрдал къведалди абурукай 75 агъзур кв. метр, пландин саки вадай са пай, де­гиш хъжезвай. Зи анализди гьа и 75 агъзур кв. метр дуьздал акъуд­на. За  справка кхьена­, эцигунрин хилез къаюмвал ийизвай обкомдин секретарь Абакар Гьажие­вич Орусхановал агакьарна. Ам зи гъавурда дуьз акьуна, справка сад лагьай секретардал­ фена, адани месэла бюродал акъуд­на. Бюро­дални лазим къарар кьабулна, заз ихтияр га­на арадал атанвай гьалар дегишардай…

Эцигунардай хиле гьалар, дугъриданни, дегиш хьанай: статистикади шагьидвалзавайвал, 80-йисарин юкьваралди республикада эцигунрин объектар вахкунин планар ян тагана тамамарзавай. Им Н.Ханбалаеван ала­хъунрин, адан пешекарвилин ва тешкилатчивилин тежрибадин нетижани хьанай…

— Республикадин министррин советдин кьилиз Мегьамедали Мегьамедов атана, ада цIийи гьукумат тешкилиз эгечIна. Садра Мегьамед Юсупова, а вахтунда обкомдин сад ла­гьай секретарди, нянихъ геж хьиз заз кIвализ зенг авуна, зун обкомдиз тухуз вичин ма­шин ракъурна. Сад лагьай секретардин каби­нетда Мегьамедовни ацукьнавай. Юсупова, зи рикIел хъсандиз алама, лагьана: “Чаз куьн исятда ишлемишиз кIанзавачир, куь пата­хъай­ маса фикирар авайди тир, амма ингье Ме­гьамедалиди куьн тIалабзава. Гьелелиг гьу­куматда кIвалаха, ахпа чун килиг хъийида…”

Гьа икI, 1985-йисуз республикадин гьукуматдиз хутахай ам Госстройдин председателвиле тайинарнай (а вахтунда эцигунрин министерство авачир, хел Госстройди идара ийизвай). Гила адан везифайрик  шегьеррин ва абурун районрин генеральный планар кьилиз акъудунин, гьакIни Каспий гьуьлуьн къерехра­ ял ядай чкаяр вилик тухунин кIвалахар идара авун  акатнай. И къуллугъдал Н.Ханба­лаеван кIвалах яргъалди фенач. Ада рикIел хкизва:

— Отпускда авай за Кисловодскда ял язавай. Аниз обкомдин сад лагьай секретарь Юсупован къул алаз телеграмма атана: и юкъуз, и сятда республикадин профсоюзрин конференция жеда, куьн делегатвиле хкянава. ТIалабзава конференциядиз атун. КIватIна жуван затI-матI, хтана зун. Пакадин юкъуз фе­­­на конференциядиз. Бейхабар зун конференциядин президиумдиз хкяна. Эхирдай Да­гъустандин профсоюзрин советдин (Дагсовпрофдин) председатель яз кIвализ хъфена.

Гуьгъуьнлай Москвадиз партиядин ЦК-диз, ВЦСПС-диз фейила, ам гъавурда тунай: Советрин Союзда рекреациядихъ (инсанрин ял ягъунихъ, абурун сагъламвал мягькемарунихъ) галаз алакъалу месэлаяр рази жедай гьалда авач, ял ядай чкаяр тIимил я, Кас­пийдин къерех ишлемишна кIанзава. Гьялна кIанзавай месэлаяр важиблубур тир, кар алакьдай касни герек атанвай, гьавиляй ам цIийи къуллугъдални хканвай. Мадни геж хьиз ада, делегат яз, РСФСР-дин профсоюзрин сад лагьай съезддин кIвалахда иштиракна, ам Россиядин аслу тушир профсоюзар (ФНПР) тешкилунин оргкомитетдик, абуруз руководство гудай органрикни акатна. Амма цIийи девир алукьнавай, уьмуьр гуьзлемиш тавур уламра гьатнавай. 1991-йисуз, уьлкве кIватдайла, вичиз маса лайихлу къуллугъар теклифзавайтIани, ам “Дагагропромпроект” институтдиз директорвиле яз атана.

— Университет акьалтIарна, эцигунардай комбинатдиз кIвалахиз фенайтIани, за жув архитектор язни гьиссзавай, — гъавурда твазва ада. — Уьлкве, адахъ галаз гьар са касдин кьисметарни цIийи рехъ кьуна фейила, же­гьил­ яз, за жуван рикI ацукьай кIвалахдиз мукьва хъхьун кьетIнай.

“Яру цIар” рикIелай алатнавай девирда

• Назим Играмудинович, республикадин меркездин 1986-йисуз кьабулай генеральный план Куь тIварцIихъ галаз алакъалу ийизва…

— Инал гъавурда туна кIанда. Адалай вилик, 1976-йисуз, кьабулнавай шегьердин генеральный план авайди тир. Зун Госстройдин кьиле акъвазайла, 1985-йисуз Москвада шегьеррин генеральный планар гьазурзавай “Гипрогор” институтдиз чна а план цIийи хъийи­дай (корректировка ийидай) тапшуругъ ганай. И кIвалахдал, эхь, зун лап мукьувай маш­гъул хьайиди я.

• 2016-йисуз, 30 йисалай, Махачкъаладин цIийи генплан кьабулнавалда…

— Адакай заз хабар авач. Ам общественный веревирдеризни акъудна малум туш, акI ше­гьердин генплан кьабулдай ихтиярни авайди туш… За икI лугьуда: гьакъикъатда Ма­хач­­къа­ладин генеральный план авач. ЦIийи девирда шегьерда эцигунар тухвай къайда — республикадин гьукуматдин гъил къачуз тежер­ гъалатI, халкьдин вилик чIехи тахсиркарвал я. И кIвалахрикай заз гьич рахадай ашкъини авач.

• ЯтIа чун виликан генпландикай рахан. Ам гьазурдайла гьялун патал вилик гьихьтин кьилин месэлаяр эцигнавай?

— А генеральный план гуя исятдани зи вилерик ква. Ам кьилиз акъуднайтIа, къе чи шегьер михьиз масад тир. Махачкъалада а девирда 300 агъзурдав агакьна агьалияр авай. Ахтармишунри къалурайвал, ина къулайвилелди вини кьил анжах 400-450 агъзур агьалидивай яшамиш жеда. ТIебиатдин шартIари ганвай “уьмуьрдин майдан” гьакьванди я: ше­гьер са патахъай Тарки-дагъди, муькуь пата­хъайни гьуьлуь чуькьвена сергьятламишнава. (Гьавиляй шегьерда прописка авун акъва­зарнавайди тир, анжах чарасуз герек ксар гьукуматдин ихтиярдалди прописка ийизвай.) Махачкъала гуьзчивилик кваз чIехи жезвай шегьер тир. И рекъемарни цавай къачунвачир, агьалийрин уьмуьрдин къулайвал, хатасузвал таъминариз, абурун сагъламвал, санитариядин нормаяр фикирда кьуна, пешекарри теклифнавай.

Генпландай шегьер кьве патахъ гегьенш жезвай: Махачкала-1 галай патахъ — 70 агъзур, Каспийскдихъди 90 агъзур агьалидин яша­йишдин кIвалер эцигдайвал тир. Ахтармишунри къалурайвал, Каспийскдихъди чил кьабулнавай гьуьлуьн дережадилай кьве метрдин агъада авай. Гьавиляй эцигунрив эгечI­далди вилик чил чарасуз хкажна кIан­завай, тахьайтIа, цIийи кIвалер уьленда эцигай мисал жедай. Грозныйдай чна гидромониторар гъана, Ак-Гель вирел эцигнай, анай патав гвай майданриз лил акъудзавай. Об­ком­дин секретарь Абдулбасировани, шегьер­дин исполкомдин председатель Замановани за, мукьваллай дагълариз фена, экскаваторралди накьв къачудай чкаярни тайинарнай. Гьайиф хьи, цIийи девирда вири и кIва­лахар ред хьана, инсанар уьленда ацукьарна…

Къе Дагъустанда эцигунра архитектордин чка чилер пайзавайда (землеустроителди) кьунва. Эцигунрив эгечIун патал чилин участок хьун бес я. Кардин гъавурда авачирбуру са гьинай ятIани проектни маса къачун хъийиз­ва, адан “экспертизадиз” ришветни гун хъу­вуна, эгечIзава гзаф гьавайрин кIвал эцигиз. ЦIийи девирда шегьер агьалийривай коммерсантри вахчуна, ана чпиз кIандайвал ийиз­ва… Ихьтин са суал гун: вучиз жуьмя юкъуз­ шегьер­дин юкьва къекъвез жедайвал амукьзавач?

• Агъзурралди машинар жуьмя-мис­кIин авай районда кIватI жезвайвиляй.

— Бес вучиз Грозныйда жуьмядиз агъзурралди мусурманар “Чечнядин рикI” мискIин­диз  къвезватIани, ана “пробкаяр” жезвач? Кар анал ала хьи, Грозныйда, мискIин эцигдайла, пешекар архитекторар желбнай. “Чечнядин рикI” мискIин паркуна ава, ам элкъвена 500 метр­дин “санитарный зонади” кьунва, аниз гьич са машинни гьалзавач. Са шумуд куьчедин хи­вел алай Махачкъаладин жуьмя-мис­кIин ла­гьайтIа, архитектурадин, шегьерда эцигунрин вири нормаяр чIурна, тамам проект ава­чиз, адан экспертиза тухун тавуна эцигнава. Идалайни артух, ам эцигай­далай кьулухъ и квар­талдин генплан дегиш хьайи шартIарив кьадайвал туьхкIуьр хъувунни садан рикIелни атанач.

Виликрай гзаф гьавайрин кIвалер эцигдайла, фундаментдин кIвалахрихъ галаз са­нал турбаярни дегишардай, артух диаметрдинбур кутадай. Жуван кабинетдин дакIар­дай заз аквазвай чи институтдивай яргъа тушиз гьа са гъилди гзаф гьавайрин пуд кIвал гьикI эциг­завайтIа. Ана гьич са турбани дегишарначир. Бес а микрорайонда гьихьтин кьил тIа ийидай месэлаяр арадал къведатIа ашкара тушни? Ихьтин мисалар кIамай кьван гъиз жеда. Эхиримжи вахтара шегьерда инфраструктурадин месэлайрал саки машгъул­ жезвач. Эцигунра кьабулнавай, чарасуз нормаяр гьар са камуна чIурзава. ЦIийи девирда вагьшивилелди, кьабулнавай вири къайдаяр рикIелай алудна, тухузвай эцигунра  “яру цIар” михьиз квадарна. Къе са куьче кьванни къалура шегьерда ам хвенвай. Садазни чизмач, ам вуч затI ятIа.

• Ам вуч затI я эцигунра — “яру цIар”?

— Ам проектда куьчедин кьве патайни физ­вай, вичелай алат тавуна, къенез гьахь тавуна кIанзавай цIар я. Акушинскийдин шегьредиз килиг, ам квез элкъуьрнаватIа. (Гаф кватай чкадал лугьун: а шегьре Девлетханован гуьзчивилик кваз, планеркаярни ада вичи тухуз туькIуьрайди тир.) Проектдай адан юкьвай кьилин магистраль физвай, кьве патахъайни мад гуьтIуь рекьер галай. Абурай, кьилин рекьиз манийвал тагуз, инсанри машинар чпин куьчейриз гьалдай. А рекьер амач, чил вири маса ганва, базардин жергейриз элкъуьрнава. Им лагьайтIа — кефердихъай республикадин меркездиз къвезвай куьче.

• Гила Махачкъалада агьалийрин кьадар миллиондиз мукьва я, абур къвердавай артухни жезва…

— …Вуч авун герек я? Чарасуздаказ пешекар архитекторарни желбна, вири микрорайонрин реконструкция тухун. Тегьерсуз дар хьанвай районрай агьалияр гележегда цIийи чкайриз, кварталриз акъудун. Микрорайонар къайдасузвилелди эцигнавай дараматрикай азад хъувуна, цIийи шегьер эциг хъийидайвал. Махачкъаладиз цIийи уьмуьр гудай маса рехъ заз аквазвач.

• Пешекардиз хьиз, Назим Играмудинович, куь рикIиз хуш шегьер авани?

— Авач лугьун тийин… Яргъаз тефин, 50-80-йисарин Каспийск къачун чна. Ам анин за­водда кIвалахзавай инсанри къулай уьмуьр ту­хун фи­кирда аваз  эцигайди тир, а нетижадихъ агакьни авунвай. А Каспийск рикIел хкиз, дугъридан­ни, хуш я: пландик кваз хкажнавай дараматар, къацу набататри гуьрчегарнавай гегьенш куьчеяр, къайдани михьивал… Уьмуьр тухун патал виридалайни куту­гай, сагълам чкаяр дагъдин ценер яз гьисабзава, яни 400-800 метрдин кьакьанда авайбур. И патахъай ки­лигайтIа, жув хайи Кьасумхуьрелай хъсан чка авач. Ам гьуьлуьн­ дережадилай 450-500 метрдин вине ава. Москвани гьакI я.

А. Омаров