Яраб инсансузвилин бинеда вуч аватIа? Къайгъусузвал, ахмакьвал, инсафсузвал? Чарадан дерт кьатIудай  рикI тахьун? Виридалайни жув кIан хьун? Дуьнья барбатI хьайитIани, зун сагъ амукьда лугьуз яшамиш хьун?

Алай макъамда коронавирус себеб яз дуьньяда арадал атанвай мусибатдин гьаларикай фикирдайла, винидихъ гъанвай суаларни жува-жуваз гузва.

Фикирдиз гьакI Александр Пушкинан “ТIегъуьндин вахтунда кефлу межлис”  трагедия къвезва. Ам яратмишунихъ вичин тарих ава.

1965-йисуз Лондонда тIегъуьндин азар чкIана. Шотландиядин шаир Джон Вильсона  “ТIегъуьндин шегьер” тIвар алаз пьеса кхьена. Ам Александр Пушкинани кIелна. 1830-йисуз Пушкин яшамиш жезвай Болдино хуьре вабадин азар гьатна.  Пушкина адаз тIегъуьн лагьана ва трагедияни кхьена. Адан мана ихьтинди я. Инсанар тIегъуьндик рекьизвай макъамда са десте жегьилри куьчеда суфраяр ачухзава, нез-хъваз, шадвилерзава. Кешишди атана абуруз чпи ахлакьсуз, марифатсуз, инсансуз кар ийизвайдакай ва кIвалериз хъфиникай лугьузва, амма жегьилри мадни гьевеслудаказ чпин шадвилер давамарзава.

Бажарагълу шаирдин трагедия Италияда кьиле физвай вакъиайри рикIел хкана. Ина гьар суткада коронавирусдик 600-700  кас рекьизва, гьа са вахтунда жегьилри айванрик экъечIна кьуьлерзава, манияр лугьузва. Чпин и гьерекатар социальный сетра эцигзава­.

Интернетдин сайтрай аквазвай шикилри, видеоклипри, селфийри мадни  тажубарзава, къарсатмишзава. Чпиз са куьнихъайни, я коронавирусдихъайни кичIе туш лугьудай саягъда сада-сад къужахламишзава, теменар гузва, паркариз, куьчейриз экъечIзава, санал кIватI хьана селфияр ийизва, маскаяр алукIнавайбурал, кIвалера ацукьнавайбурал хъуьрезва…

Са рахунни алач, ихьтин гьерекатриз рехъ гузвайбурухъ я намус, я ахлакь, я марифат авач.  Миллионралди инсанар хаталувилик акатнавайла хъуьруьнриз, зарафатриз рехъ гун гьич инсанвилиз ухшар авач. Мусибатдин хума, тIегъуьн сифтедай кваз такьур Италияда, Испанияда, Англияда исятда зулуматдин гьихьтин гьалар арадал атанватIа, аквазва. Суткада 800-900 кас рекьизва коронавирусдик.

Интернетдиз тапан хабарар чукIу­риз, Россияда коронавирусдиз акси  яз тухузвай муракаб кIвалахдиз чIуру баянар гуз, инсанрин кьил-кьилелай  алудиз алахъзавайбурун макьсад вуч ятIа, гьадан гъавурдани акьазвач.  Вич тежрибалу духтур я лугьузвай са дишегьлиди коронавирусни, Россиядин гьукуматди ва регионрин кьилера авайбуру тухузвай тешкиллу кIвалахни  инкарзава, президентдилай эгечIна вири руководителриз тикъетар язава.

Ихьтин жуьредин, гьич агъаз кIан  тежедай къалп хабарар гзаф я. Сад-вад, виш кас абурухъ агъуртIани, санлай халкьди абур кваз кьазвач. Амма аламатдин кар ам я хьи, чи инсанри гьа къалп хабарар, видеоклипар са артух фагьум тавуна ватцапрай, соцсетрай сада-садаз ракъурзава, кIеве авай инсанар мадни дарихарзава.

Ихьтин макъамра дагъустанвияр ма­са жуьредин гьерекатралди тафа­ват­лу­ жезва. Азгъунвал, нефс винел акъат­зава. Регьимвал, инсанвал, мергьяматлувал рикIелай алудна, жуванбур алаждай рекьерихъ гелкъвезва. Эхь, эхь, алаж­дай, жибинда амай виш манатни къакъуд хъийидай.

Къе чи базарра, супермаркетра, оптовый базайра алвердал машгъулбур завай, вавай мал къачуна, 2-3 сеферда багьа къиметрай маса вахкузвайбур я. Абурун арада чеб мусурманар, капI-тIеат ийизвайбур, Къуръандин, Суннадин къанунрал амалзавайбур я  лугьуз, гунагьдин крариз рехъ гузвайбурни  ава.

2019-йисан декабрдин вацра Китайда пайда хьайи коронавирус хумади вири дуьньяда гъулгъула туна. Чка-чкада рекьер, сергьятар, базарар, еке туьквенар, паркар, общественный чкаяр агализ акурла, инсанрик кичIевилин велвела акатна. Карантинар малумариз эгечIайла, вири базарриз, туьквенриз чIутхунна, суьрсетдин къайгъу ийиз. Масанра гьикI хьанатIа, завай лугьуз жедач, Дагъустанда базарар, туьквенар, оптовый базаяр гъилера авайбуру недай-хъвадай бязи шейэрин къиметар гьасятда хкажна. Кьелелай гатIунна шекердалди. Гъуьруьн къимет 200 манатдин, чIемедин — 150, семечкадин чIеме­дин — 100, чIахаррин, гречкадин — 50-70, лапагдин якIун — 200, ше­кердин — 150 манатдин хкажна. Корона­­вирусдик начагъ тахьуниз куьмек гузва лагьай хабар чкIанмазди, сенжефилдин къимет 2-3 агъзурдаз акъатна. “Куьне шейэрин къиметар вучиз хкажна” лагьайла, туьквенчийри чеб метягьралди таъминарзавайбурук,  оптовикрик, оптовикри базайрин, холдингрин иесийрик тахсир кутазва. Гьарда вичин хийирда вил аваз къиметар хкажзава, нетижада кесиб инсанар, чIехи хизанар, вахтуналди кIвалахдик квачиз амукьнавайбур, 9-10 агъзур гъилиз къвезвай пенсионерар кIеве гьатзава: коммунальный къуллугърай  вацра 4-5 агъзур манат гайила, пенсионерриз вуч амукьзава? Адахъ  650-700 манат гана са килограмм лапагдин як къачудани, югъ-къандавай багьа ийизвай дарманар, килограмм 500-600 манатдиз акъуднавай чIем, виш манатдилай агъуз  тушир яр-емиш?

Мажибрин, пенсийрин кьадарар гьа авайвал амукьзаватIани, шейэрин, ком­мунальный ва маса къуллугърин къиметар  датIана хкажзава. Накь 10-15 манатдай къачузвай картуфрихъ, келемрихъ, чичIекрихъ къе (гьар са ки­лограммдихъ) 30-35 манат гана кIан­зава. Чна чун мусурманар я лугьузва. Гьинава мусурманвал? Инсанвал? Стхавал? Жуванди кIан хьун? Адаз хъсанвал, галайвал авун?

Гьа и залан, дарихвили кьунвай ма­къамда чпин чIуру крар, лутувилер, тахсиркарвилер ийизвай небгетарни пайда жезва. Беденрал духтуррин партал, чинрал маскаярни алукIна “кIва­­лер дезинфекция ийизвайди я” лугьуз ракIарар ахъайиз тазва, ахпа иесийрин (кIвале текдиз авай) чиниз, вилериз  газ яна пайгардикай хкудзава ва кIвалерай багьа, къиметлу шейэр, пул чуьнуьхзава.

Инсанвилин ерияр, Исламдин истемишунар рикIелай ракъурзавайбуруз чешне къалурзавай ксарни ава. Садалайни аслу тушиз чкIанвай тIегъуьнди кIеве тунвай инсанриз жуьреба-жуьре рекьерай куьмек гузвайбурни ава. Сифте нубатда волонтеррин, гуьгьуьллу куь­мекчийрин тIварар кьуна кIанзава. Абуру кIвалера кьилди амай яшлубурал дарманар, недай-хъвадай  шейэр агакьарзава. Дербент шегьердин са десте карчийри кесиб хизанриз суьрсетар пайзава. “Инсан”, “Михьи рикI” фондари вири республикадин муьгьтеж авай хизанриз, инсанриз куьмек гузва: суьрсетдалди, дарманралди. Игьтияж авайбуруз  куьмекдин гъил яргъи ийизвай маса идараяр, инсанарни ава.  Чна абуруз баркалла лугьузва!

Нариман Ибрагьимов