* * *
Агьадуллагь Асланович арифдар алим ва шаир Алкьвадар Гьасан эфендидин руш, савадлубурукай сад яз хьайи Афисатан хва я. Республикадин медицинадин вилик адан лайихлувилер гзаф я. 1933-1937-йисара жегьил хирург Ахцегь, Рутул, Докъузпара районрин медицинадин къуллугъдин кьиле акъвазна…
Агьадуллагь Султанован рехъ адан рушари — Афисатани Жарията устадвилелди давамарна. Эфендиева Афисат (Агьадуллагь Аслановичан дидедин тIвар алайди) чи республикада вилерин азарар сагъардай махсус клиника (гилан РОБ) арадал гъайи ва яргъал йисара адан кьиле акъвазай духтур — хирург я. Ам «СССР-дин здравоохраненидин отличник», «РД-дин лайихлу духтур» лагьай гьуьрметдин тIварариз лайихлу хьана.
Дяведин йисара ам, 4-классдин ученица, бубадихъ галаз санал Хасавюртдин госпиталда хирер алай чи аскеррихъ гелкъвезвай…
* * *
Фронтдай чарарихъ галаз сад хьиз, “Социализмдин рехъ” газетди а йисара, винидихъни къейднавайвал, далу пата кьиле физвай вакъиайриз, зегьметчийрин гьунарризни кьетIен фикир гайидал шак алач.
Хсуси тIвар алай “Сталинан къайгъударвилиз чи жаваб” макъалада (автор — А.Абилов) кхьенва: “Гъалибвал” тIвар алай колхоздин колхозчийри Красная Армиядин бойцийриз ракъурун патал 50 кило дуьгуь, 2 гьер, 300 кака, верчер, шумудни са цIуд жуьт бегьлеяр, гуьлуьтар ва маса шейэр кIватIна. Колхозчи Царухаева (ихтилат Татарханрин хуьруьн колхоздикай физва — М.Ж.) са килограмм чIем, бегьлеяр, гуьлуьтар, жибиндин ягълухар ва маса затIар гана…”
* * *
Ватан а чIавуз гьикьван дарда авайтIани, государстводи ялгъуздиз амукьнавай аялринни, четин гьалдиз атанвай хизанринни къайгъу чIугвазвай. Гьелбетда, чкадин колхозрин ва советрин хиве тунвай и жавабдар кардин асул пай. Ингье бязи материалрай делилар.
Фронтовикрин хизанриз куьмек
Кьурагь. (Телефондай) Немсерин чапхунчийриз кIур гана вилик физвай чи игит Красная Армиядин жергейра авай боецрин хизанрин дуланажагъдин шартIар хъсанар авун патахъай Кьурагь райондин зегьметчийри 7200 кг. техил, 3600 кг. картуфар, 1 тонн газарар, 14 агъзур манат пул, 800 зегьметдин югъ, 35 бармак, 310 хъицикь, 205 кубаметр кIарасар ва купIар, 160 жуьт шаламар, 1020 кг. келемар гана…
ВКП(б)-дин райкомдин секретарь Мамедов Къ.
(“Социализмдин пайдах” газетдин
1943-йисан 25-декабрдин нумрадай).
Кугърин колхозда
…Колхозди ва хуьруьн общественностди фронтовикрин хзанриз зурба тир куьмекар къалурзава. И алай йиса фронтовикрин хзанриз 495 куб.метр кIарасар гъанва. Ремонт герек тир 30 фронтовикдин хзанрин кIвалер ремонт хъувуна. Ибурулай гъейри, школада кIелзавай фронтовикрин аялриз 70 шаламар, перемар, гуьлуьтар, бармакар ва маса затIар гана…
Байрамбегов Б.
(“Социализмдин пайдах” газетдин
1943-йисан 25-декабрдин нумрадай).
* * *
1943-йисан 16-декабрдин нумрада “ДАССР-дин Совнаркомда ва ВКП(б)-дин Обкомда” рубрикадик кваз чапнавай “Республикадин школайрин кIвалах хъсанарунин серенжемрин гьакъиндай” чIехи макъалада гьеле гьа чIавуз, экономикадин саки вири къуватар фронтдин къайгъуйри къакъудзавайла, чи республикадин Совнарком ва ВКП(б)-дин Обком РСФСР-дин Совнаркомдин гьа йисан (1943-йис) 1-ноябрдин къарардихъ галаз кьадайвал, республикадин школайра кIвалах хъсанарунин, виринра хайи дидед чIалар ва литератураяр чирунин месэлайрал машгъул тирди къалурнава. Ингье бязи делилар.
1. Зегьметчийрин депутатрин райсоветрин исполкомар, ВКП(б)-дин райкомар ва горкомар мажбур ийин:
А) 10 йикъан къене инсанар яшамиш жезвай вири пунктара всеобучдин гьакъиндай закон бегьемарун кьиляй-кьилиз ахтармишуниз ва вири аялар тамамвилелди кIелуник кутун патал серенжемар авуниз, кIелунин йиса кIелзавайбур виш процент школадиз атун таъмин авуна, школайра аялар кеми хьуниз рехъ тагуниз:
Б) школадин яшда авай аялар агъа кIан 15 авай ва чеб лап мукьув гвай школадивай 2,5-3 километрдин яргъа авай инсанар яшамиш жезвай пунктара са комплектдин сифтегьан школаяр тешкил авуниз…
Гьа и къарарда гена къалурнава: ДАССР-дин школаяр, сифте нубатда дидед чIалан ва литературадин, гьакI урус чIалан ва литературадинни хъсан ери авай учебникралди таъмин авунин мураддалди:
А) ДАССР-дин Наркомпросдин патав учебно-педагогический издательство тешкил ийин…
Къарардин кьуд лагьай пай.
Республикадин школаяр дидед чIаларай ва литературадай еке дережадин квалификация авай учителрив таъмин авун патал ва и дисциплинайрай тарс гунин ери хъсанарун патал ДАССР-дин Наркомпрос мажбур ийин:
А) дидед чIаларин ва литературадин учителар гьазурун ва абурун умуми таъсилдин — чирвилерин ва методикадин жигьетдай квалификация хкажун патал серенжемар кьиле тухуниз (Дагпединститут, педучилищеяр, курсар, методсовещанияр ва семинарар)…
(Чна къарар тамамвилелди инал гъанвач).
* * *
Ихьтин къарарди куьн гьакъиндай шагьидвалзава? Дидед чIалар ва литератураяр, хайи тарих ва жуван крайдин география дериндай чирун гьар са гражданин патал эвелимжи везифа – государстводин метлеб авай кар яз вилик эцигнавай. Бес гила? Хайи чIалар, литератураяр, тарих, адетар, география садазни герек амач жал? Вуз акьалтIарзава, ам авай республикадин, шегьердин тIвар, тарих чин тийиз…(?).
Инал рахазвай къарарда мад са къейд, чи фикирдалди, кьетIенди я: урус чIаланни литературадин факультетдин студентри садни кеми тавуна вирида ва амай факультетрин студентрикай дагъустанлуяр тир вири студентри Дагъустандин чIаларикай сад чирун тешкил авуниз…
(“Социализмдин пайдах” газетдин
1943-йисан 16-декабрдин нумрадай).
Бес гила чи хайи чIалар, литератураяр, адетар кIелун, чирун акьалтзавай несилриз герек яз амачни?
* * *
А четин йисара Зияудин Эфендиевалай гуьгъуьниз редакциядин кьилиз адан заместитель хьайи журналист, гьикаятчи ва фельетонист Исмаил Вагьабович Вагьабов атана.
Гъилевай йис адан 110 йисан юбилейдиндини хьуниз килигна, чун адакай гегьеншдиз рахазва.
Исмаил Вагьабов, чи гъилевай газетрай, маса документрай аквазвайвал, лезги милли журналистикадин лап кесерлу къуватар санал агудай, газетдин кар, лугьудайвал, шегьре рекьел акъудай редакторрикай сад я.
Вичин кхьинра ва тежрибада ада вичелай вилик лезги милли журналистикадин дибар кутур Гьажибег Гьажибегован, Алибег Фатахован, Зияудин Эфендиеван ирс цIийи шартIара устадвилелди давамарайди чи публицистикадинни литературадин илимда хъсандиз къейднава. Зи фикирдалди, ялавлу, хци мурз алай фельетонрикайни мажарайрикай ибарат тир «Чирхчир» ктаб акъатуни и кар генани ачухдиз субутзава. «Чирхчир» Исмаил Вагьабован литературадин тахалус я. Ктабдални а тIвар атанва. Лезги интеллигенциядин, иллаки яратмишдайбурун арада ам къаравилийринни хъуьруьнрин зурба устад яз машгьур я. Адаз муьтIуьгъ тахьай кубут къванни бажагьат амукьна. Амма руьгьдиз лап хцибур, кьатIунриз экуьбур, къилихриз михьибур ада милли газетдин, яни милли журналистикадин къулав санал кIватIна, абуруз виликди фидай мумкинвални гана.
Тарихдай малум тирвал, Исмаил Вагьабован девирда лезги журналистикадиз чпин къуватар Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира, халкьдин писатель ва прокурор хьайи Къияс Межидова, гьакьван нуфузлу алимар хьайи Мегьамед Гьажиева, Букар Талибова, Унейзат Мейлановади, писатель, гуьгъуьнлай вичикай редактор хьайи Къази Къазиева, Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова, ялавлу шаир Алирза Саидова, шаирар тир Абдул Муталибова, Шихнесир Къафланова, Альдер Билалова, М.Къуруша, Н.Нуриди, Къадир Рамазанова, Хкем Жамалдина, Рамазан Юсуфова, Гельхен Мухтара ва масабуруни бахшна.
Абурукай чун генани рахан хъийида. Гила Исмаил Вагьабовича вичикай авунвай ихтилатдихъ яб акалин:
— Сифтени-сифте зун Дербентдин педтехникумда кIелзавайла — 1927-йисуз — печатдин кIвалахдал ашкъилу хьана. А чIавуз чна гьафтеда са сеферда цлан газет акъудзавай. Ам еке объем аваз, гуьрчегдаказ туькIуьрна акъатзавай газет тир. Чна газетдиз гьакI учителрин ва гьакIни студентрин кимивилер критика ийизвай фельетонар ва маса материалар гудай. Са гафуналди, газетда кIелун патал интересни гзаф материалар жедай. Гьаниз килигна, газетдин нубатдин нумра акъатайла, вири адал алтIушдай.
Гьа вахтарилай башламишна за Махачкъалада азербайжан чIалал акъатиз хьайи гьар йикъан “Дагъыстан фукъарасы” тIвар алай газетдиз “Мазлум”, “Зурна” лакIабар алаз гзаф макъалаяр кхьена. За кхьизвайбур вири критикадин материалар тир. Са юкъуз и критика чи педтехникумдин дирекциядихъни галукьарун хьанай. Чи директорни республикадин газетдин редактор дустар тирди заз чидачир.
Бейхабардиз са дуьшуьш арадал атана. Им 1928-йисан гатфар тир. “Дагъыстан фукъарасы” газетдин нубатдин нумра хтанай. Адан 4-чина, экуь рамкайра туна, чIехи гьарфаралди ихьтин са малумат кхьенвай: “Къенин йикъалай башламишна, “Мазлум” ва “Зурна” тIвар алай автордин макъалаяр газетдиз акъуд хъийидач. Ам акъуднава”.
Зи и лакIабар захъ галаз санал кIелзавай гадайрикай гзафбуруз чизвай. Бязибуру зи язух чIугваз, муькуьбуруни “де гила ваз хъсан хьанани, инлай ваз кисна тарсар кIелиз ацукьнайтIа, хъсан тирни” лугьуз хьанай. Заз гзаф гьайиф хьана, фир-тефир чка жагъизвачир.
Кьарай кьаз тахьана, зун Махачкъаладиз атана. Редактордин патав фена, салам-каламни тахьана, за адахъ галаз авур сифте рахун “вуна зун мухбирвиляй вучиз акъудна?” лагьай суал хьанай. А газетдин редактор Мамедказим Алекберли тир. Зи суалдиз ам тажубвилелди килигна. Чун чаз акуна чидайбур тушир. Зун вуж ятIа чир хьайила, ада заз насигьатар гуз башламишна. Ада заз цIийи лакIаб “Планет” тIвар алаз кхьинар давамарун меслят къалурна. Гила за мадни кхьиз хьана. ИкI зун, критика себеб яз, цIуд юкъуз мухбирвиляй “акъуднай”. Гьа и йикъарани за кхьинар акъвазарнавачир…
1928-йисан гатуз лезги чIалал “ЦIийи дуьнья” тIвар алаз республикадин газет акъатиз башламишна. А газетдин сифте нумра Назир Агьмедова Ахцегьа гьавайда пайзавай югъ къе хьиз зи рикIел алама. Назир “Дагъыстан фукъарасы” ва “ЦIийи дуьнья” газетрин актив мухбир тир. Чун кIелзавай чIавуз Дербентда ва ахпа кIвалахзавайла и кьве газетдинни лап актив мухбирар тир. Акъатзавай лакIаб алай критикадин материалар кIелзавайбуру я Назира, я за кхьенвайбур яз гьисабдай. ИкI са кьве йисуз давам хьана. Чи сифтегьан журналиствилин кIвалахри цуьк акъудиз башламишна.
1931-йисан гатуз Ахцегьа “ЦIийи рехъ” тIвар алаз райондин газет акъатиз башламишна. За а газетда секретарвиле кIвалахзавай,газетдин редактор Гьажиев Абдулманаф тир. Гьа йисан июлдин 15-даз и газетдин сифте нумра акъатна. Гьа юкъуз за а газет Ахцегьа, Кьака, Хуьруьга пулсуздаказ пайнай. И газетдин кIвалахда Гьалимов Гьуьзбулагьа, Гъаниев Малика, Ибрагьимов Мегьамеда, Акимов Межида ва масабуру активдаказ иштиракзавай.
1932-йисан сифтедилай республикадин газет тир “ЦIийи дуьнья” Ахцегьа райондин газет яз акъатиз башламишна. Гьа и чIавалай инихъ ам сифтедай райондин ва 1962-йисалай эгечIна Ахцегьрин колхозрин управленидик квай районар патал КПСС-дин Дагъустандин обкомдин ва ДАССР-дин Министррин Советдин газет яз акъатзава. Республикада акъатзавай “ЦIийи дуьнья” газетда а чIавуз редакторвиле кIвалахай Эфендиев Зияудин, редакциядин вири работникар ва типографияни Ахцегьиз хтана. Районда сифте нумра акъудна, ам (З.Эфендиев — М.Ж.) Махачкъаладиз хъфена. А чIавуз Ахцегьа “ЦIийи дуьнья” газетдин редакторвиле зун тайинарнавай. Аликберов Гьажидини захъ галаз санал кIвалахна.
1944-йисуз Махачкъалада КПСС-дин обкомдин ва ДАССР-дин Верховный Советдин орган яз акъатзавай “Социализмдин пайдах” газетда за редакторвиле кIвалахиз башламишна. Им Ватандин ЧIехи дяведин залан девир тир. Кадрияр авачир. И чIавуз редакцияда Гьажиев Мегьамед газетдиз акъатзавай метлеблу вири материалрин переводчик тир. Вичин азарлувилизни килиг тавуна, Мегьамед йикъан ва йифен гьи вахтунда хьайитIани редакцияда кIвалах ийиз гьазур тир. Агьмедов Назира гьа чIавуз редакциядин жавабдар секретарвиле кIвалахзавай. ИкI, за республикадин газетдин редакторвиле 13 йисуз кIвалахна.
Эхирки, зун сифте цлан газетдин редактор хьайи 1927-йисалай инихъ 35 йис, райондин газетдин редактор хьайи вахтунилай инихъ 30 йис алатнава. Амма заз инсанрин къанажагъда амай амукьайрихъ галаз сатирадалди женг чIугваз алахъун накь башламишнавайди хьиз аквазва.
Коммунизмдин жемият туькIуьрзавай советрин инсанриз чи арада авай кимивилер тергун патал сатира герек я. Зун лезги чIалал фельетонар кхьиз башламишай сифте пионер я.
(ВАГЬАБОВ Исмаил.
Махачкъала, сентябрь, 1962-йис).
Мердали Жалилов
