“Лезги газетдин” 12-нумрада “Шииратдал хтанвай гъед” тIвар алаз  Фазила   Абасовади кхьенвай макъала кIелна. “Кьади вуч кас тир?” суалдиз жаваб гун патал за 1998-йисан 25-март­диз зав агакьай “Гилийрин хуьруьн гъвечIи тарих” дафтардикай менфят къачузва. Рагьметлу Телгьят эфендидиз вичин хайи хуьруьн тарих хъсан чидай. Дафтарни зав гьада агакьарнай.

…Гилийрин хуьр пачагьдин девирда амай вири хуьрерилай вилик хандин дегьекдикай — харжуникай хкечIайди, ва адалай кьу­лухъни азад са хуьр я. Ам гьикI хьайи кар ятIа, ихтилатдин бине ихьтинди я.

Гилийрал Абас-Къули лугьудай са кас яшамиш жезвай. Гьар йисуз, гад кIватIална, техилар хканмазди, хуьреривай дегьек кIва­тIиз, Аслан хандин нуькверар къекъведай адет авай. Харж кIватIзавайбурув гвай зирба халкьарин зирбадилай чIехибур жезвай дуьшуьшар авай. Амма и кар ахтармишиз алакьдай викIегь ксар жагъизвачир.

Са гатун юкъуз, “Далла-далла, яхул далла” — лугьуз, кьилел чIугуна кIвализ къвезвай хандин­ нуькверар акурла, Абас-Къули акъваз хьана. Салам-каламни тагана, абуру­кай сада, хандин дегьек къачуз, кIвалин ие­сидиз басрухар гузва.

— Ана гьикI хьана? Салам-калам чизмай хьтинди туш хьи, хванахваяр?! — жузуна Абас-Къу­лиди.

— Чун хванахваяр туш тIалабиз атанвай! — ван­ хкажна сада. — Аслан хандин нуькверар я!

— Акур акурдаз саламар гуз, жузун-качузун ийиз хьайитIа, чи кIвалахдин югъ рекьида, гиливи. Ахпа чна жузунарни авуна кIан жеда квез, лугьуда масада.

— Заз ван атайвал, квев гвай зирба тапанди я. Дуьз гафар ятIа, килигиз жедани, хванахваяр?­

— Мад чакай хванахваяр авуна. Зирбадин квез килигда? Хандин зирба  виридалай гьахъди я.

— Зирбадиз ругуд киле техил фида. Гъваш кван, къари, кIаник квай кIваляй киле! — лагьана ада юлдашдиз.

— Чаз а мажалар авач, гиливи. ГьакI тамашиз кIандатIа, ма, тамаш!

Абас-Къули зирбадиз элкъвез-элкъвез тамашна, ахпа рахана: — Килени куьн хьтин тапан­ди я, хванахваяр. Куь зирбадиз ругуд ваъ, ирид киле фин мумкин я, — лагьана, ада зирба къванер­ авай кIамуз гадарайла, къванера акьуна, кIус-кIус­ хьана. — Мад куьн Гили­йрал харж кIватIиз атайтIа, чир хьухь, гьа зир­бадин эхир куьдини же­да! Садра заз куь далуяр къалура кван! Та­хьайтIа, гапур куь мурдар ивидай кьацIурун же­да!

— АкI хьанач хьи, я къардаш. Чна хандиз вуч лугьуда?

— За лагьай гафар бес хьаначни, хванахваяр? Хандиз и за лагьайвал тикрар ая.

И ван галукьай нуькверар, кIамай зирбадин кIусар кIватI хъувуна, тум кайи кацер хьиз, хандиз арза ийиз, рекье гьатна.

Гилийрал хьайи кьисадин ван вири хуьрериз чкIана.

Хандин патав хъфей нуькверри, акурдаз язух къведай тегьерда, шехьиз-шехьиз, Гилийрал зирба кукIваруникай ихтилат авуна. Аслан хан дили хьана. “Лезгийрихъ галаз я гъи­ле ­къирмаж аваз, я гапур гваз рахана кIан­да!” — лагьана ада. Хандин нуькверрал и бед­­бахвал гъайила, мад ана харж кIватIиз жедани? Мирзедиз эверна, кхьиз туна, вичин­ къул ва тагъма­­ алай кагъаз нуькверрив вугана. Ана икI кхьенвай: “Чиле авани, цава авани, Абас-Къулидиз ханди вичин патав атун буйругъзава!”­

Кагъаз вугана, нуькверар Гилийрал рекье твадайла лагьана: “Зун Вини Ярагъдал атана­, Абас-Къулидиз жаза гайитIа, Гуьне хуьре­рин жемятар кIватI хьана, чуьруькар, ягъ-кьи­ни­кьар хьун мумкин я. Къуй вич атурай, гьакьван­ ви­кIегь кас ятIа, адан дуван за ина ийида!”

Гилийрин хуьруьз атунихъай ва Абас-Къули гьалтунихъай абуруз кичIезвай. Вини Ярагъдал атана, Юсуф бегдин нуькверрикай садав вугана, кагъаз рекье туна.

Чар гваз атай Юсуф бегдин нуьквер Абас-Къулидиз таниш кас тир. Абас-Къулиди адаз лугьуда:

— ЛукIвилик фу недалди, викIегьвилелди кьиникь хъсан я, Жафар!

— АкI ятIа, ваз чидайвал ая, ма и кагъаз. Ханди пака вичин патав ша лагьанва.

— Вун вуж я, инал хандин нуькверар татана?­

— Абурувай кичIела, ви патав къвез хьа­нач…­­

— Къала кван чар. Жув ахлад. А Вини Ярагъдал аламай хванахвайриз лагь, зун пака чпин хандин кьилив къвез гьазур я…

Абас-Къулиди рухваяр тир Кьадидизни Аскераз вичин патав эверна:

— Чан рухваяр, Аслан ханди заз вичин патав ша лагьана, кагъаз ракъурнава. Фин тавуртIа, ханди зун, кичIе хьана, атанач лугьуда. Фин чарасуз я. Куьне кьведани тфенгар къачу. Зун рекьидайвал хьайитIа, анал ханни алаз хьун мумкин я. Куьне, зун ягъайбуруз фикир тагана, хан ягъа. Мумкин я, чун пудни кьиникь. Чи мейитар ана тадач, гиливийри хкида, афериндивди кучудда.

Бубади гайи тапшуругъ кьилиз акъудиз, рухваяр кьведни, яракьарни гваз, атана ва абуру балкIанрик юргъа кутуна. Югъ нисинилай ве­гьей­ла, хан авай хуьруьз агакьна.

Еке паруяр алай, чIехи варар квай хандин дарамат нуькверри хуьзвай. Чкадал агакьайла Абас-Къулиди вич, Аслан ханди эверна, Гилийрилай атанвайди я лагьана. Нуькверрикай сад хабар гваз хандин патав фена:

— Хан, вун сагърай, Гилийрилай ви буйругъдалди Абас-Къули атанва.

— Адаз за кIвализ ша лугьузва лагь!

Нуькверди, хтана: — Ханди ваз вичин патав кIвализ теклифзава.

— Хандиз лагь, буюр авунай чухсагъул.  КIвализ къвез чун вичин мехъерин мугьманар туш! Чун иниз вичи ракъурай кагъаздалди атанвайди я. Варцел экъечIна, вичи вуч ийизвайди ятIа, гьам авурай!

Нуьквер кьвед лагьай гъилера Аслан хандин патав хъфена. Абас-Къулиди лагьай гафарикай садни я хкуд, я артух тавуна, лагьана. И гафарихъ яб акализ, къулан патав кьуьзуь хьанвай кIарабриз ифин акъудиз ацукьнавай хандин дидеди лагьаналда: — Ажуз итим тиртIа, Гилийри­лай ви гъенел ихьтин жавабар гваз ам къведачир, бала. Вуна адак тIуб­ни хкуьр тавуна, рахкура. Са хуьряй де­гьек къачунач лагьана, чун дарда гьатдач. Ада чи вилерал накъвар гъида…

— Абас-Къулияр хьтинбур маса хуьрерайни акъатайтIа, вуч ийида, диде?

— Ам дуьньядал къван хьиз амукьдач. Ахпа вегьен хъийида.

Дидедин гафарихъ яб акалай Аслан хан рази хьана.

А вахтара чIехибурун гаф гъвечIибуруз къанун тир.

Хандивай кIаник эвичIиз хьанач. Айвандал экъечIна: Абас-Къули, за ваз кIвализ атун теклифнай.

Абас-Къулиди нуьквердиз лагьай жаваб тикрар хъувуна.

Ханди айвандикай Абас-Къулидиз суал гана:

— Куь хуьруьз дегьек кIватIиз атай нуькверрив гвай зирба вучиз хана? — Абас-Къулиди жаваб гузва:

-Вун айвандик кваз, за куьчедай, кьилни са патал вегьена, жаваб гана кIанзаватIа, за лугьу­дач! Мад сеферда атун хъувуртIа, гьамни хада. На, айвандикай эвичIна, заз вуч ийиз эвернавайди ятIа, гьам ая! — лагьана.

Хандин рикIе вичин дидеди лагьай гафар, къирмеяр хьиз, акIана. Са шумуд декьикьада фагьум-фикирна, ахпа лагьана:

— Ихьтин викIегь ксар авай Гилийрин хуьряй, гишила амукьайтIани, кIватIай дегьек заз лазим туш. Вун викIегь кас я, Абас-Къули. Ви викIегь­вили заз регьим гъана. Гъилин заланвал ийиз кIанзавач. Квевай, атайвал, элкъвена хуьруьз хъфейтIани жеда.

Гилияр дегьек къачуникай азад авунвай хуь­р я лугьуда… Ингье Кьади нин хва тир­тIа…­

Сажидин  Саидгьасанов