Ватандин ЧIехи дяведа инсанрин кьилел татай дуьшуьшар авайди туш. Гьам мусибатдинбур, гъам чIугвадайбур, ажугъ кутадайбур, гьам шадбур, уьмуьрдихъ цIигел-вал артухардайбур. Женгер кьиле физвай вахтунда, полкар, частар сад-садак какахьайла, стхаяр, бубаярни рухваяр, кIанибур сад-садал гьалтун, кьиникьикай къутармиш хьун, са классда кIелайбур гьалтун… Чпин буба, стха, ими телеф хьана лагьай хабар агакьайла, душмандилай кьисас вахчунин мурад рикIеваз, фронтдиз фейибур. И макъаладин игитни гьахьтин рухвайрикай сад я.
Кьурагьви лежбер Назаралиев Алидин хва Абдуселим 1925-йисуз (адан 21 йис тир) Коммунистрин партиядин жергейриз гьахьна, Дербент шегьерда кардик квай советрин партийный школадикни экечIна. Пуд йисуз кIелай жегьил ВКП(б)-дин Куьре окружкомдин агитациядинни пропагандадин отделдин заведующийвиле тайинарзава. 1932-йисуз Ленинградда Сталинан тIварунихъ галай Вирисоюздин коммунистический университет куьтягьайла, Назаралиевал республикада лап жавабдар къуллугъар ихтибарзава: Дагъустандин педагогвилин институтдин, ахпа автодорожный техникумдин директорвал. Москвада Красный профессурадин экономикадин институт акьалтIарай Абдуселим ВКП(б)-дин Махачкъала горкомдин секретарвиле, ахпа областдин партийный курсарин директорвиле, 1940-йисан январдиз ДАССР-дин Халкьдин Комиссаррин Советдин Председателдин заместителвиле тайинарзава. Гьа са вахтунда ада аспирантурани акьалтIарзава ва 1940-йисан 30-майдиз РСФСР-дин Наркомпросдин къвалав гвай ВАК-ди адаз марксизм-ленинизмдин илимрин кандидатвилин тIвар гузва. Кьве сеферда ам ДАССР-дин Верховный Советдин депутатвиле хкянай.
Фашистри Ватандал вегьейла, Назаралиев гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена. Адан фронтдин рекьикай са дивизияда къуллугъ авур районэгьли Магьарамов Рамазана ва Москвадин областдин Воскресенск шегьердин агьали, военный фельдшер Иван Хорешева рикIел хканай:
“Экуьнин ярар хкатзавай вахт тир. Чи дивизияди сенгерар кьунвай Сапун дагъдин патав гвай Безымянный тIвар алай кьакьан тепедал фашистрин кьве батальонди, танкарни вилик кутуна, кьетIивилелди гьужумна. Чна абуруз гвай вири яракьрай цIай гана. Ида душмандин хиялар дегишарнач. Немсери мадни виликди еримишна, чал кьуркьушумдин хар къурна. Лейтенант Федорова регьбервал гузвай чи батальондин аскерар кIеве гьатна, хейлинбур хкатнавай. Гьа и арада чи окопдиз старший политрук, комиссар Абдуселим Назаралиев акъатна. Арадал атанвай гьалдиз къимет гана, ада сагъзамай, кьезил хирер хьанвай аскерар кIватIна, чи вилик акъвазнавай везифа сад — душман тепедал ахъай тавун — тирдакай лагьана ва, вич кIвенкIве гьатна, чун гьужумдиз къарагъарна. Чи патай ихьтин уьтквемвал гуьзлемиш тавур немсер кьулухъ катуниз мажбур хьана. Тепени хвена. Дивизиядин комиссар Назаралиеван ва лейтенант Федорован игитвиликай командованидиз, газетдин къуллугъчийризни хабар хьана. Гъиле-гъил аваз дивизиядин газетдиз абурун дирибашвиликай макъала акъатна. Кьведан лайихлувилерни гьукуматди шабагьралди къейдна, Абдуселим Назаралиеваз Яру Гъетрен орден гана…”
“…1942-йисан июлдиз фашистрин кьушунриз ЧIулав гьуьлуьн къерехдикай кIвенкI алаз циз гьахьнавай Херсонес тIвар алай кьураматдин патав агатдай мумкинвал хьана. Пехъибуру хьиз гьужумзавай душмандин вилик пад чи аскерри кьазвай. Фашистар гзаф авай. Чибуру, лап патав агатайла, абурал кьуркьушумдин хар къурзавай. Са акьван вахт алатнач, чи аскерри бегьем кьери хьанвай немсерин винел гьужумна. Къурбандар гзаф хьана. Штабдихъ галаз авай алакъани квахьна. Чи дивизийрикай, бригадайрикайни гзаф инсанар хкатнавай. Частарихъ, подразделенийрихъ галаз алакъани амачир. Гьа и четин вахтунда старший политрук Назаралиев Абдуселим дивизиядин командирдин везифаяр вичин хивез къачуниз ва амай аскеррихъ галаз барабар тушир женгиник экечIуниз мажбур хьана. Хер хьанвайтIани, ада вич саламат чкадиз ахкъудуникай кьил къакъудна ва эхирдалди вичин аскеррихъ галаз душмандиз ягъунар кьуна…”
Лишанчийрин 386-дивизиядин военный комиссар 1942-йисан июлдиз Севастополь шегьер пехъи душмандикай хуьзвай къизгъин женгера игитвилелди телеф хьана. И кардикай хабар агакьайла, цIемуьжуьд йиса авай Абдуселиман хва Назарали хушуналди фронтдиз физва, душмандилай кьисас вахчуз.
Танкисатар гьазурдай курсар куьтягьай кьисасчи Гродныйдин пуд лагьай корпусдин танкарин 207- полкуниз акъатна. Полкуни Белоруссиядин, РагъэкъечIдай патан Пруссиядин, Польшадин шегьерар ва хуьрер азад ийидай женгера къагьриманвилелди иштиракна. Са бязибурукай 36 йис идалай вилик Я.Магьамдалиева “Дирибаш танкист” макъалада икI кхьенва:
“…1944-йисан 4-ноябрь. Белоруссиядин пуд лагьай фронтдин къурулушдик квай кьушунар Польшадин Гольдан шегьердиз мукьва жезвай. Чуьллерай, тамарай, руквадин рехи булутар кьилел алаз, чи танкари, тупарин лишанчийри ва пияда кьушунри виликди еримишзавай. Шегьердив агакьдалди са километр кьван амаз, душманди чи кьушунрал хар къурна. Гуьгъуьналлаз къаршидиз немсерин танкарни атана. Кьуд танкуни Назаралиди гьалзавай танкунал гьужумна. Ида чи танкунин къене авайбурук кичI кутунач. Абурулай душмандин кьуд танкни терг ийиз алакьна. Назаралидин танкунини цIай кьуна. Старший сержант Назаралидин кьилел, кIвачел хер хьана. Юлдашри ам танкунай акъудна, Польшадин Сувалки шегьерда ачухнавай госпиталдиз агакьарна. Ина варзни зура духтурри Назарали кIвачел акьалдар хъувуна…”.
Назаралидин хва, Дагъустан Республикадин лайихлу экономист, хейлин йисара республикадин Милли банкда кIвалахай Шакир Назаралиева лагьайвал, гьа идалди дахдин женгер акьалтIнач. Фашистар, душмандин танкар, тупар хейлин къирмишнавайтIани, дах мадни кьисас вахчунин гьайбатдив ацIанвай. Беден вичиз муьтIуьгъ хъхьай ам мад полкуниз хъфена.
1945-йисан январдин варз. Танкарин 207-полк Кенигсберг шегьердин эрчIи патахъай виликди фена. Рекье гьалтай фашистриз, я абурун техникадиз советрин танкарикай катдай чка жагъизвачир. Хурук акатайбур терг ийиз, Назаралидини танк гьалзавай. Са хуьруьн патав, кьве патахъайни телефвилер арадал гъизвай женг кьиле фидайла, адан танкуна авай гуьллеяр куьтягь хьана. Назаралиди душмандин “Тигр” танкуникай кьил къакъудун патал хатасуз патахъ гьална. И кар акур немсерин “Тигр” кьурагьвидин танкунин гуьгъуьна гьатна. Ада танк са кьакьан дараматдин пипIехъ акъвазарна, юлдашриз танкунай экъечIун ва дараматдин къенепата гуьзетун буюрмишна.
— Ваз вуч ийиз кIанзава?- жузуна эрмени Сурен Карапетяна.
— За “Тигрдал” гьужумда, ам гуьлле гуз ахгакьдач. Куьне танкунай экъечIдай немсериз гуьлле це.
— Бес вун?
— Сагъ амукьайтIа, куьне зунни къутармишда, тахьайтIа, чун вири телеф жеда. Гила вири экъечI, гьа за лагьайвал ая.
Юлдашар экъечIна, дараматда кIеви хьана. Ингье “Тигр” Назаралидин танкунин къаншардиз атана ва ада вичин луьле чи танк дуьм-дуьз ядайвал туькIуьрзава. Гьа и арада Назаралиди вири йигинвилелди вичин танк “Тигрдин” винел гьалзава. Ракьар сад-сада акьур ванер акъатна. Кьисасчи танкистдин вилерай цIелхемар акъатна, кьилиз тIар хьана ва ам вич вичелай фена. Назаралидин юлдашри танкунай экъечIиз алахъай немсериз гуьлле гана, ахпа чпин командирни танкунай ахкъудна ва санчастуниз агакьарна.
Гьа инал ялавлу комиссардин хцин, “Жуьрэтлувиляй”, “Женгинин лайихлувилерай” медалриз лайихлу хьайи танкистдин дявени куьтягь хьана, ам вичин мураддивни агакьна, ада дахдилай кьисас вахчуна.
— Дяведилай гуьгъуьниз дахди къайдаяр хуьдай органра къуллугъун давамарна, — лугьузва Шакир Назаралиева. — Избербашда, Хив районда прокуратурадин силисчи яз, ада вичин хиве авай везифаяр намуслудаказ, гьахъвал вине кьаз, кьилиз акъудна. Дяведин хирери адав секинвал вугузвачир. Са шумудра больницайра къатканатIани, тамамвилелди сагъар хъийиз хьанач. 1984-йисуз дах рагьметдиз фена.
Нариман Ибрагьимов
