Гапур (хенжел) куьруь ва я юкьван тия галай яракь я. Тиядин яргъивални хцивал фикирда кьуртIа, гапурар са шумуд жуьрединбур ава. Адет яз, куьруь гапурдин тиядин яргъивилел 10-40, юкьванбурал 40-50 см жеда.
Гапур яракьрин къадим жуьрейрикай сад яз гьисабзава ва ам неолитдин девирра арадал атана. Чилин винел сифте гапурар кIарасдикайни кIарабдикай авунвай. Гьар са халкьди гапурриз гьар жуьредин тIварар гузвай. Чебни мукьвал-мукьвал дегиш жезвай. Мисал яз, немсери XVI асирдал къведалди гапурдиз “degen”, XIV асирдилай — “gnadgott”, XVI асирда “dolch” лугьузвай. Гапуррикай жуьреба-жуьре халкьари сад хьиз менфят къачузвачир. Садбуру ам женгера алава куьмек яз ишлемишзавай ва идалди “гапурдин везифа” акьалтI жезвай.
Бязибур патал ам руьгьдин ивирдиз элкъвена. Мисал яз, итальянрин “стилет” тIвар алай гапур анжах гьукум гъилевайбурун яракь тир ва адакай пачагьлугъда арадал къвезвай фитнеярни ирссагьибриз талукь гьуьжетар арадай акъудунин карда менфят къачузвай. Гьавиляй адал “пешекар къанлуйрин яракь” тIварни акьалтна.
“Крис” лугьудай гапур (ам лепедиз ухшар кIалубдинди я) Малайский архипелагдин тайифайрин арада вичихъ еке къуват авай ругьанийрин ивир яз машгьур тир. Малайзиядин меркезда дуьньядин винел гапурдиз эцигнавай тек са гуьмбет ава (адан шикилар Википедияда “Крис” разделдай жагъида). И уьлкведа гьакIни “крисология” тIвар алай махсус илим ава. Ада “крис” арадал атунин, ам гьазурунин сирер, адахъ хьун мумкин тир суьгьуьрдин къуватар, яшайишда ва медениятда кьазвай чка ахтармишзава.
Якъин, Кавказда авай хьтин машгьурвал гапурдихъ мад санани авачир. Алатай асиррин тарихчийри къейдзавайвал, Кавказдин дагъвияр гьатта кIвалени гапурдивай къакъатзавачир. Куьчедиз гапур гвачиз экъечIун айиб къведай кар яз гьисабзавай. Гапур дагъвийрин милли парталрин къакъудиз тежер са паюниз элкъвенвай. Гьатта XX асирдани гьа икI яз амукьна. Кавказдин халкьар гапурар гвачиз къекъвез вердишарун патал большевикри гзаф къуватар серфна.
Дуьз тиядин гапурриз Кавказда “кама” (къеме) лугьузвай. Ихьтин жуьредин гапуррин тиядин кьве падни хци ийизвай, тум лагьайтIа, куьруьди тир. Дагъви халкьарихъ гьар жуьредин гапурар авай. Абур тиядин кIалубдалди, гьазурнавай къайдайралди ва маса кьетIенвилералди тафаватлу жезвай. Мисал яз, гуржийрин милли гапурдин тия куьруьди ва гьяркьуьди тир. Эрменийрин гапурар лагьайтIа, амайбурув гекъигайла, куьруьбур тир ва тумунин кIалуб шаркь патан тагъдиз ухшар къайдада туькIуьрнавай. Чеченри ва аварри гапуррин тияяр яргъи ийизвай.
Мад са кьетIенвал ам тир хьи, жуьреба-жуьре халкьари гапуррал гьар жуьредин нехишар атIузвай. Дагъустандин ва эрменийрин гапуррин тумар сад-садаз ухшар тир. Дагъларин уьлкведин устIарри гьазурзавай гапуррихъ Кавказда еке машгьурвал авай. Абуруз Дагъустандилай къецепатани еке къимет гузвай. Лагьана кIанда, хъсан гапурар чпихъ акьалтIай бажарагъ авай устадривай гьазуриз жезвай. Абуру тиядин мягькемвилиз, тумунал атIузвай нехишриз кьетIен фикир гузвай.
Гила чун лезгийрин гапурдикай рахан. Тарихдиз талукь энциклопедийра ва маса чешмейра гьатнавай делилрай малум жезвайвал, лезгийрин милли гапур Дагъустандин гапуррин са жуьре я. Тиядин гьар са патал ракьунин къен акъудна, лекъвериз ухшар кIалубар атIузвай. Чебни тиядин юкьвай физвачир, адет яз, къерехрал ийизвай. Амайбурулай тафаватлу яз, лезги гапурдал и кIалубар гьяркьуьдаказ ва деринвал аваз ийизвай. Ихьтин къайдади тия мягькемарзавай ва гапурдин заланвал тIимил жезвай. Гапурдин кьадар (яни яргъивал) муьштерийрин тIалабунрилай аслу тир. Анжах са лезги гапурдиз хас кьетIен нехишрикай делилар авач. Амма и яракьар арадал атунин тарих ахтармишнавай бязи пешекарри къейдзавайвал, лезгийрин гапурдин тиядал, кьве къерехдай авунвай лекъверин ара чIулаварзавай (воронение).
Лагьана кIанда, лезгийри гапур неинки атIудай, кьатIдай, гьакIни гьалчдай, гадардай яракь хьиз ишлемишзавай. КIелзавайбурун фикирдиз тарихдиз талукь документра гьатнавай са дуьшуьшдикай малуматар гъин: “10-числодиз (декабрь — автор) тамуз кIарасар гъиз фенвайбурал душманрин са кIеретIди гьужумна. Лишанчияр себеб яз абур катуниз мажбур хьана. Душманри гьужумай чкадал са яракь туна ва са аскердал, яргъай гапур гадарунин нетижада, хер авуна (дагъвийрилай 20 камунин яргъай устадвилелди гапурар ахъайиз алакьзавай). Гуьгъуьнин юкъуз Хоперский полкунин юзбаши (сотник) Гречкин Газира (Яргун — автор) хуьруьз физвай рекьин са пай ахтармишиз фена. И рекье пост авай…”. (1796-йисуз урусрин кьушунар граф Валериан Александрович Зубован регьбервилик кваз Дагъустандиз ва Персиядиз финикай тарихдин малуматар. Ватандин кагъазар, 31-пай, 88-нумра. 1827).
Лезгийрин гапуррихъ еке къимет авай ва абур Кавказда гзаф чкайра гьазурзавай. Гьа жергедай яз, Осетиядин, кьилди къачуртIа, Владикавказдин устIарханайрани. Шаркь патан халкьарин искусстводин музейда XIX асирдин эхирра Владикавказда авай устIарханада яхулви лежбер Осман Омарова авунвай осетин халкьдин гапур ава. Адаз талукь баянра кхьенва: “6249 III 689 С.В. 22706 к.а.-нумрадин гапур. Къакъарни кваз яргъивилел 49 см 3 мм ала, къакъар галачиз — 47 см 3 мм. Тиядин яргъивал — 34 см 3 мм., тумунин — 13 см… Гапурдин тия гьулдандинди я, тиядин кьве къерехни, лезги гапурдин къайдада, хци авунва… Тиядин кьве патални “Османъ” гьарфар атIанвай тагъма ала”. Гьайиф хьи, чи йикъара лезгийрин искусстводин и жуьре михьиз рикIелай алуднава.
Бедирхан Эскендеров
