Тербиядин месэлайрай

Бязи тапан пешекарри диде-бубайриз аялар тербияламишунин рекьяй ахьтин аламатдин ва шаклу меслятар къалурзава хьи, мумкин я, абуру ихьтин меслятриз мад ябни хгузмач. ЯтIани гзаф кьадар меслятрикай уьмуьрдихъ галаз кьазвайбурни тIимил авач. Аялдиз тербия гунин акьалтIай важиблувал авай и къайдаяр вахтунин имтигьандай акъатнава. Ингье абурукай бязибур.

Куьне аялдиз ада вич тухвай тегьердин нетижаяр гьиссдай мумкинвал це. Ингье куь аялди хъсандиз гьазур тахьайвиляй гуьзчивилин кIвалах кхьенач ва я, рикIелай алатна, школада туналди, ам вичин рикI алай свитердикай магьрум хьана. Ихьтин ва маса дуьшуьшра аялди жавабдарвилин гьисс аннамишун лазим я. Куьне куь аялдиз вичи вич дуьздаказ тухуз чира. Эгер ада телевизордиз килигзавай вахтунда дивандилай хкадарзаватIа, куьне телевизор хкудур. Гьа икI аялдиз вичи вич тухузвай тегьердин ва жазадин арада авай алакъа аквада.

Хъсан крар къейд ая. Аялди вич хъсандиз тухузвайди, ада игрушкаяр масадавни вугузвайди, кIвалин крар кьилиз акъудиз куьмек гузвайди акурла, адан тариф ая ва я, милиз хъуьрена, аял къужахламиша. Куь аялдин сагъламвал лазим тир дережада хуьн патал гьар йикъан туьгьметар тарифрилай, иллаки кинерилай, теменрилай гьич тахьайтIа пуд сеферда тIимил хьана кIанда. Аялди вич тухузвай тегьердиз тайин къимет це: “Сагърай, зун телефондай рахазвай вахтунда вуна вун секиндаказ тухвана” ва я “За вал дамахзава, вучиз лагьайтIа, вуна стхадихъ галаз­ жуван гьуьжет гьахълудаказ бегьемарна”.

Гележегда аялди вич чIурукIа тухун тавун патал адан тариф ришветдин жуьреда авун чIехибурун патай гзаф жезвай гъалатI я. Виридалайни хъсанди аялдихъ галаз авай рафтарвал сергьятламишун ва я ам рикI алай машгъулатдикай магьрум авун я.

Куь аялдин къилихар фикирда яхъ. Хизанда авай сифте аял гьихьтин хьайитIани шартIарив кьазва, ­гъве­чIиди лагьайтIа, рекьив къвен тийидайди я. ­Къи­­лих­рин тафаватлувал дуьзгуьн тербия гуз та­­хьунин­ кьилин себеб я. “Жуван аялдин къилихар чир хьухь” ктабдин соавтор, психиатр Стелла Чесса саки 40 йисуз лап гъвечIи яшарилай 131 жавандал гуьзчивал тухвана. Адан ахтармишунар алай аямдин ­ачухунри мягькемарнава. Абуру къалурзавайвал, къилихрин жуьреяр, (месела, регъуьвал) генрихъ галаз алакъалу я.

Гьеле чпин са шумуд варз хьанвай куьрпейрини къилихра тафаватлувал къалурзава. Аялдин къилихдилай са кардал адан фикир желб хьунин, активвилин дережа аслу я. Къилихар дегиш хьуникни умуд кутаз жедач, вучиз лагьайтIа, ахтармишзавайбуруз малум хьанвайвал, бязи къилихар дидедин некIедихъ галаз атанва.

Жуван бицIекдихъ галаз кьадайвал, алем дегишариз алахъун чкIанвай гъалатI я. Кьадарсуз активный аялдихъ галаз мукьва-кьилийриз мугьманвиле рекье гьатзавайла, иесийривай регьятдаказ хадай шейэр яргъаз авудун истемишмир. Идаз акси яз, аял мугьманвиле авайла, вуч авун ва вуч тавун лазим ятIа, гьадан гъавурда тур. Эгер аялди вич кутуг тавур­ жуьреда тухузватIа, ам кIвализ хутах.

Сергьятвилер эциг. Вири диде-бубайриз хьиз, квезни куь аял бахтлуди хьана кIанзава. Амма адан планар чIурзавайла, квевай аялдин шехьун эхиз жезвач (“Ваъ, чан хва, полдал яд экъична виже къведач”). Эгер куьне аялдиз ам рази хьун патал и кар ийидай ихтияр гайитIа (хьуй, анжах са истикан цуз), гуьгъуьнин девирда ам квелай яргъал вахтуналди нарази жеда.

Диде-бубайриз чирвилер гузвай Центради тухузвай ахтармишунри къалурзавайвал, аял зур йисан яшдилай “чIуриз” жеда. Ингье гьавиляй куьне сер­гьятвилер гьикьван фад эцигайтIа, гьакьван хъсан я. “Эгер гьатта чагъа аялди кIасзаватIа, ам хурукай ­хкудиз жеда, — тестикьарзава Массачусетс штатдин Нью­тонан Центрадин директор, “ЧIур тахьанвай бахтлу аял тербияламишун” ктабдин автор, психолог Бертон Уайта. Эгер аялдиз гъавурда акьадай гафаралди вич тухудай тегьер чи­рай­тIа, школадиз тефенвай аялривайни и къайдайрал амал ийиз жеда. Кьилинди ам я хьи, аял кIвале диде-буба иесияр тирдан гъавурда тун важиблу я”.

И дуьньяда яшамиш хьун патал аялдиз гьинал вичин ихтиярар бегьем жезватIа ва гьинал маса инсанрин ихтиярар башламиш жез­ватIа, чир хьун лазим я. Агалкьунралди сер­гьят­вилер эцигун патал квез вахтуналди пайда жезвай наразивилер эхиз чир хьана кIанда. Куьне виже къведай ва текъведай низамдин арада сенгер тур. Ахпа куь бицIекни и кардин гъа­вурда тур. И кар къе ва гьар юкъуз кьилиз акъуда­.

Виридалайни гзаф чкIанвай гъалатI кьадарсуз истемишун я. Аялриз ахтармишдай ва хсуси тежрибадалди чирвилер къачудай мумкинвал гун лазим я. Гьавиляй артухан къадагъаяр эцигмир. Сифте камар къачузвай активный бицIекдиз гьамиша къадагъаяр эцигуниз акси яз, адаз, месела, хатасуз майдан таъминара.

Жуван аял алцурармир. Аялдин чIуру низамдихъ галаз алакъалу месэлаяр арадал атайла, виридалайни регьятди буйругъдин, къурху гудай ва намусдик хкIадай ванцикай менфят къачун я (“Вуна, энгел тавуна, исятда чиркинарнавай чкаяр михьи хъийида!”, “Эгер мад сеферда геж хтайтIа, вун инлай кьулухъ кIвале амукьда” ва я хъел кваз “Вуна гьеле ви кьил гьикI квадарнавач?”). Тахсирар кутазвай ихьтин рахунри аял вич чIехибуруз такIан ва гьахъсуз­ тахсирар кутунвайди яз гьисс авуниз мажбурзава.

Аялдихъ галаз икI рахун кутугнава, месела, “Кухняда мад чиркин яз акурла, зи гуьгьуьлар чIур хьана” ва я “Вун кIвализ геж хквезвайла, зак еке къалабулух акатзава”. Рахунин и къайдади аялрин патай гьуьжетдин гьиссер арадал гъидач ва, идаз акси яз, абур авур крариз фикир гуниз мажбурда. “Азизди, телевизор кIеви ванцелди кутурла, заз бубадихъ галаз рахаз четин я” гафари аялдиз таъсир авун мумкин я.

Аялдин гуьгьуьлдик хкIадай гафар лугьун виридалайни гзаф чкIанвай гъалатI я. Жуван гьиссер тайиндаказ къалуриз ва аялди вич тухудай тегьер чириз чалишмиш хьухь: “Вуна кIвале авун патал хиве кьур и кIвалахни за кьилиз акъудайла, зун гзаф галатзава”­.

Аялар чпин вахтунда чIехи хьурай. Диде-бубайриз чпин аялар, фад чIехи хьана, гегьенш рекьел экъечIна кIан жеда. Гзафбур дериндай инанмиш тирвал, фад вилик физвай аялар къуллугъдин гурарайни вилик фида. Аялдик тади кутуникди куьне гележегда адан крар туькIуьн тавунин бинеяр кутазва. Футболдин командадиз са йисан фад кьабулай ва гьавиляй виридалайни писдаказ къугъвазвай аялди вуч гьисс авун лазим я?

Чпик тади кутазвай аялри гьиссзавайвал, абурувай диде-бубайрин хатур сакIани хаз жедач. Жаванди вичин патахъай диде-бубадин умудар алдатмиш хьанвайди кьатIузвайла, адаз наркотикриз, гуж гъалиб­ авуниз, чалкечирвилиз дурум гуз четин жеда. Бу­ба­дин роль дагълара рехъ къалурзавайдаз ухшамиш я. Куьн куь гъвечIи альпинистдиз гьараяр авуналди ва эцягъунралди винелди рум гуз чалишмиш жемир. Гьа са вахтунда адаз кукIушдиз хкаж жедай жигъир къалура.

Куьне  куь  аялдин  гьиссериз  гьуьрмет ая.  Кьиле фейи вакъиайриз бейтерефдаказ анализ гун ­ви­ридалайни гзаф чкIанвай гъалатI я. Ингье куь аялдиз вичин сир ахъаяй юлдашдикай хъел атана. Куьне куьн тухвай тегьерди аялдин гьиссер секи­нарун лазим я. “Вуна адаз ахъаяй сир ви рикIе ­авайди, хсусиди тир. Гьавиляй зун ви гуьгьуьл чIур хьанвайдан гъавурда ава”. И гафар лугьуникди куьне аялдиз куьн адан гъавурда акьазвайди къалурда.

Къуй диде-бубаярни аялар гьамиша чеб-чпин гъавурда дуьз акьурай, веледар акьуллубур, хъсан тербия авайбур яз чIехи хьурай.

Нариман  МАМЕДОВ,

журналист-педагог, РД-дин культурадин

лайихлу работник