4-декабрдиз Россиядин Президент В.Путин Дагъустандин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавай В.Васильевахъ галаз гуьруьшмиш хьана. Абурун арада кьиле фейи суьгьбетдай бязи чIукар чна кIелзавайбурун фикирдиз гъизва
В.Васильев: — 9 вацран вахтунда чи экономикади са жерге рекьерай хъсан нетижаяр къазанмишна. Промышленностдин производствода, хуьруьн майишатда, эцигунрал арадал атанвай гьаларни писбур туш. Юкьван мажибар, гражданрин гьакъикъи доходарни хкаж хьана.
В.Путин: — Гьикьван дережада?
В.Васильев: — 9 вацран вахтунда гьакъикъи доходар — 3,3 процентдин, юкьван мажибар — 5,1 процентдин.
В.Путин: — Россияда юкьван делил 3 процентдиз барабар я.
В.Васильев: — Федеральный центради куьмек гунай сагърай. Чна промышленностдин производство 29 процентдин хкаж хьуникай лугьузвай чIавуз хейлин дагъустанвийри шаклувал къалурзава, идахъ бинеяр авачизни туш, вучиз лагьайтIа чина икI хкаж хьун асул гьисабдай чIехи кьве АО-ди таъминарайди я. ГьикI хьи, абурув оборонзаказ агакьна ва и карханайра, талукь тирвал, мумкинвилерни 1,7-1,8 сеферда хкаж хьана. Чина са бязи хилера, гьайиф хьи, нетижаяр агъуз аватнава; ибур чеб гьялун истемишзавай месэлаяр я. Бейкарвал 6,9, саки 7 процентдин агъуз аватна. Чна указар кьилиз акъудзава.
В.Путин: — Бейкарвал, санлай къачурла гьихьтин дережада ава?
В.Васильев: — Бейкарриз талукь дуьм-дуьз рекъем завай раиж ийиз жедач. А делил дуьзгуьндаказ тайинарун герек я. Бейкаррин кьадар тахминан 7 процентдин тIимил хьана.
Са кьве келима Указдикай, мажибрикай лугьун. Чина умуми образованидин, школадилай виликан образование гудай идарайра педагогвилин работникрин, преподавателрин ва производстводин вердишвилер гудай устIаррин, духтуррин, юкьван медработникрин юкьван мажибар Указда истемишнавай дережайрив кьазва. Са бязи рекьерай чун кьулухъ галама: социальный работникриз, школадиз фидай яш тахьанвай аялриз чирвилер гудай идарайрин педагогвилин работникриз, культурадин идарайрин работникриз, кьилин пешекарвилин образованидин идарайрин преподавателриз талукь яз икI лугьуз жеда.
Са кьве гаф здравоохраненидикай рахан. Чина чахуткадик рекьизвайбурун кьадар 11,5 процентдин тIимил хьана, аялар кьинин, рекьера транспортдихъ галаз алакъалу дуьшуьшрикди телеф хьунин дуьшуьшар 4,4 процентдин тIимил хьана, ивидин гьерекатдин системадин азаррик рекьизвайбурун кьадар чина анжах са процентдин тIимил хьана. И месэлайрин патахъай чун меслятдал атана. Жуьмя юкъуз Ольга Юрьевна Голодеца, вичихъ галаз алакъа авай вири министерствойрин, ведомствойрин векилриз теклифуналди, совещание кьиле тухвана ва чун анжах Дагъустандиз талукь месэлайриз килигна. И кардал зун пара рази я; а гуьруьшдал чна тайин тир рекьерай веревирдер авуна.
Гила зун чак лап секинсузвал кутазвай темадал элячIда. Дагъустанда хаталу дакIунар арадал атуникди рекьизвайбурун кьадар артух хьанва. Чун 151 касдикай магьрум хьана, им виликан йисан талукь тир девирдихъ галаз гекъигайла, 8,3 процентдин гзаф я. Чалай гьелелиг чи территориальный фондунай ресурсар жагъуриз, герек тир тадаракар, гьа гьисабдай флюорографиядин системаяр, маса къачуз хьанвач. Чина а системаяр 2006-йисалай кардик квайбур, куьгьне хьанвайбур я. Идал алава яз, онкологиядин азарар авайбур дарманралди таъминарунин барадайни четинвилер ацалтзава: абур маса къачун патал чаз гьелелиг такьатар бес жезвач. Амма чун меслятдал атанва, чиниз Минздравдай бригада, пешекарар къведайвал я. Саналди чна месэла чкадал гьялдай рекьер веревирдда.
Гаф кватай чкадал лугьун: чи кьилдин хилерин министерствойрин пешекарар чкайрал атунин къайдади, им куь тапшуругъдалди ийизвай кар я, вич хъсан патахъай къалурнава. Мукьвара чиниз Минобрдай Васильева атана, чна адахъ галаз санал са кьадар кIвалах тухвана. Адалай вилик чиниз Соколов атанай — адахъ галазни кар алай месэлаяр тайинарнай. Гьа и саягъда чун федеральный дережадиз ва федеральный стандартдин дережадиз хкажзава, им лап важиблу кар я. Гьавиляй за Квевай тIалабзава, эгер мумкинвал аватIа, гележегдани чаз фикир це.
Куьне гуьзчивилик кваз хуьзвай темадай — указрихъ галаз алакъалу темадай — школадиз фидай яш тахьанвай аялрин виликан чирвилер гудай идарайралди таъминаруникай рахан: Алай вахтунда чун ахьтин идарайралди 85 процентдин таъмин я, 2013-йисуз чун абуралди 53 процентдин дережада аваз таъмин тир. Алатнавай девирда чна аялар патал цIийи, 14 агъзур чкадин 108 бахчадин дараматар эцигна. Месэладал гьелелиг кIукI гъиз хьанвач, ам гьялна кIанда, чи хсуси, республикадин, такьатрин гьисабдайни. И кар чна хъсандиз аннамишзава, вучиз лагьайтIа, чина алай вахтундани къад агъзурдалай гзаф аялар учирда ава.
В.Путин: — Аялрин бахчайриз фин патал?
В.Васильев: — Эхь, аялрин бахчайриз фин патал.
Хейлин месэлаяр гьялунин чешме тир инвестицийрикай. Асул капиталдиз инвестицияр желб авунал гьалтайла, чна Кеферпатан Кавказдин Федеральный округда сад лагьай чка кьазва. Амма инвестицияр желб ийидайвал, къулай шартIар яратмишуниз талукь рейтингра чун эхиримжибурукай са чкадал ала. И барадай чна датIана, акъваз тавуна кIвалахун герек я.
Мартдиз Гьукуматди йигин еришралди вилик фидай “Каспийск” тIвар алай территория кардик кутунин гьакъиндай къарар кьабулна. И чIавалди чи парламентди ина къулай шартIар яратмишуниз талукь закондин проект сад лагьай сеферда кIелнавайди яз кьабулнава — за умуд кутазвайвал, и практикади чаз гележегда чи региондиз инвестицияр желбдай мумкинвал гуда.
В.Путин: — Куьне ана, а ТОР-да, вуч гьасилун пландик кутунва?
В.Васильев: — “Каспийскдиз” талукь яз гьялна кIанзавай са жерге месэлаяр ава, чна умуд кутазвайвал, чалай абур, гьа гьисабдай алай аямдин технологийриз талукьбурни, уьмуьрдиз бажармишиз алакьда.
Чи регионда аграрный комплексди хъсандиз кIвалахзава, чна, гьелбетда, алай вахтунда промышленностдикай фагьум-фикир авун герек я, тек са оборонкадикай ваъ. Гьахъ рахайтIа, оборонка чалай са акьван аслу туш, ам вилик фин оборонзаказдилай аслу я.
Вири жигьетрай вилик финиз кьецI гузвай месэла хъендик квай экономикадин дережа винизди хьунихъ галаз алакъалу я. Хъендик квай экономикадал чина налогрин барадай гьалтзавай пар 5,2 процентдиз барабар я. Санлай Кеферпатан Кавказдин Федеральный округда и делил 10 процентдиз, Россияда юкьван гьисабдалди 20 процентдиз барабар я. И жигьетдай кIвалах тухун, вични рикIивай кIвалах тухун герек я. Гьавиляй чун и рекьяй секиндаказ, галай-галайвал вилик физ чалишмиш жезва.
Заз лугьуз кIанзава хьи, и кар за гьеле къейд авунай: алай вахтунда чина производстводин къурулушда хкаж хьун оборонзаказдихъ галаз алакъалу я. Эгер налогар кIватIунин барадай туькIвена кIвалахнайтIа, хкаж хьунин къурулушда еке дегишвилер жеда.
Гаф кватай чкадал квез сагърай лугьуз кIанзава. Чи агьалийрин тIалабуналди за Квевай республикада вири жигьетрай къайда тунин карда куьмек гун тIалабнай. Прокурордин цIийи кандидатурадин патахъай меслятар авунай заз Генеральный прокурордиз сагърай лугьуз кIанзава. Верховный суддани меслятар ийизва. Инсанри: гьам бизнесди, гьам жергедин агьалийри дегишвилер хьун гуьзлемишзава. Виридаз, санлай Россияда хьиз, законди кIвалахна кIанзава.
В.Путин: — Россиядин вири чкайра майилвилер гьахьтинбур я.
В.Васильев: — Зун инсанрин гъавурда акьазва, абуру чи тереф хуьзва. Умуд кутазвайвал, и рекьяй чна кIвалах давамарда. Куьмек гунай сагърай.
Алай вахтунда чина гуьзчивалдай кIвалах тухунин барадай, субъектра авай рейтинграл асаслу яз, чна 2016-йисуз Россияда 85-чка кьуна. Ихьтин гьалдал эхир эцигна кIанда. Инсанар, аграрный сектор ахтармишунрин парцин кIаник акатнава, абуру шел-хвалзава. Гьелбетда, и рекьяй чна кIвалах тухузва ва а кIвалах гележегда мадни нетижалудаказ давамарда.
«Лезги газет»
