Милли журналистика

Дагъустанда ва Азербайжанда лезгийрин милли журналистика арадал атунин рекьер сад хьтинбур тушир. Эгер Да­гъустанда газетар акъудуниз гьукуматдин па­тай кье­тIен къайгъударвал авай­тIа, и кар патал милли интел­лигенциядин векилри къуьн кутун­вай­тIа, Азербайжанда кьа­дардиз тIимил я­ лу­­гьузвай халкьарин чIа­лар, журна­листика, культура вилик финин кIва­лах четинвилерал гьалт­завай. Дуьз я, гьу­ку­мат­ди талукь къарарар кьа­­булзавай, амма абур кьилиз акъудун, уьмуьрда тестикьарун кутугай­ база ва пешекарар авачир шартIара туькIуьн тийи­дай крар хьиз аквазвай. Вири и крар кьилиз акъудун пешекар революционер, ша­ир, вичиз­ ­Кесиб Абдуллагь Сарухановахъ галаз санал Азербайжанда ­советрин девирдин лезги литературадин бине эцигун кьисмет хьайи  Ну­ред­дин  Шерифован  къуьнерал ават­­навай ва ада хиве кьунвай месэлаяр гьялун патал ви­­ри мумкинвилерикай менфят къачузвай.

Гаф кватай чкадал лугьун, гзаф чешмейра Н.Шерифован тIвар Нуредин, Нурадин, бязи дуьшуьшра адан фамилияни Шарифов хьиз гьатнава. Чна кхьенвайди адан тIварцIин этимологиядив кьазвай ва шаирди вичин автобиографияда къалурнавай жуьре я.

1931-йисан 7-декабрдиз Азербайжандин Халкьдин Комиссаррин Советди типографияр цIийи элифрал алудунин гьакъиндай 1631-нумрадин къарар кьабулнай. Идахъ галаз алакъада аваз районда кьиле фейи ижласдал (анал вилик акъвазнавай месэлайрикай Хьил райондин РИК-дин председатель Н.Шерифова малумат ганай) кьабулай къарардин пунктарикай сад ихьтинди тир: “…лезги чIалал цлан газетар акъудунин кардал гуьзчивал авун ва адаз артухан фикир гун образованидин отделдин хиве тван.” Н.Шерифов патал ибур гьа­кIан, аваз хьурай лагьана кхьенвай ичIи гафар тушир. Ада вичи и карда виридаз чешне къалурзавай ва “ЦIве­рекI” (“Искра”) тIвар алаз райондин цлан газет акъудзавай. РИК-дин председатель яз, къайгъуйри тIу­­шун­навайтIани, ада и кардиз кьетIен фикир­ гузвай ва газетдин материаларни вичи кхьизвай, редакторвални ийизвай! Квез икьван гагьда цлан газетдал кьилди машгъул хьайи карханадин, идарадин чIехибур, яни мектебдин директорар, районрин регьберар акурди яни?!

“ЦIверекIдин” жавабдар секретарь Гуьлсенем Эмирбегова тир. Ада цлан газет ирид экземплярда кхьизвай, ахпа абур КцIариз, Яр­­гундал, ТIигьириз, ТIигьиржализ, Уьнуь­гъиз, Хьилиз ва Калунхуьруьз  ракъурзавай.

Гаф кватайла лугьун, Гуьлсенем муаллим вичикай кьилди рахуниз лайихлу инсан тир. Ам и цIарарин автордизни чидай — яхун, ла­цу якIарин, аскIан буйдин и дишегьли, яшар хьанвайтIани, викIегьдаказ рахадай, яб гузвай касдик адан гафари гьевес кутадай. Зун “Къизил Къусар” газетдин мухбир тирла, редактор Б.Къачабегова газетдин нубатдин юбилейдин нумрадиз материал гьазурун патал Г.Эмирбеговадин кьилив ракъурнай. Гуьлсенем муаллимди рикIел хкизвай: “Чан хва, зун патал ибур зи уьмуьрдин виридалайни багьа рикIел хкунар я. А береда чун — жегьилар  патал Нуреддин бубадихъ галаз кIва­ла­хун анихъ акъвазрай, адаз гьакI салам гун, адан ихтилатрихъ яб акалун зурба дамахдин кар тир. Ада зи хиве тур гьар са кар, гьар са меслят за чIехи гьевесдал­ди кьилиз акъуд­дай. Гьа са чIавуз ада вичи­ни патав гвайбурун меслятриз яб гудай…”.

Г.Эмирбегова КцIара цIийи девирдин дишегьлийрин гьерекатдин вилик-кьилик квайбурукай тир. Районда 1925-йисуз дишегьлийрин клуб арадал гъайила, ам анин активный членрикай сад хьанай. Гуьгъуьнин йисара ада и клубда дишегьлияр савадлу авунин курсара абуруз  тарсар гана, и рекьяй районда халкьдин арада агитациядин кIвалахрик къуьн кутуна. Ам районда жезвай вири цIийи­вилера иштиракиз алахъзавай: 1934-йисуз КцIара сифте яз библиотека, 1935-йисуз шегьерда аялрин сад лагьай бахча ахъайдайла ада вичелай алакьдай куьмекар ганай.

1931-йисуз “Социализмад темп” газет акъу­дун патал гьазурвилер аквадайлани, Гуьл­­се­нем Эмирбегова и кардик мукьувай къуьн ку­т­ур­бурукай хьана. Адан алахъунриз чIехи къимет гузвай Н.Шерифова гьа йисуз кхьей “Социа­лизмдин темп” шиирда Г.Эмирбеговадиз алхишза­вай:­

Жуван хайи чIалал газет

Сифте кIватIай а гъилериз

За пIагь гузва! Ихьтин лезет

Аквада кьван чи вилериз.

 

Ваз, Гуьлсенем, чан руш, алхиш!

Вун хьтин руш дагъдай жагъич.

Петровскийдай гьарфар гъана,

Чи газетдиз на чан гана.

Хайи чIалал газет акъатун шаир патал зурба вакъиа хьана, гьикI лагьайтIа, им чIал, гьакIни халкь вич дири я лагьай мисал тир. Ада вичин шиирда гьа и гафар тунва:

Газет гана партияди

Са савкьат яз халкьдиз вири.

Лезги стха, кичIе жемир,

Чун амукьда даим дири!

А чIавуз лезги чIалал газет акъатун вири рес­публика патални виле акьадай вакъиайри­кай тир. Азербайжандин коммунистрин (большевикрин) партиядин орган тир “Коммунист” газетди вичин 1932-йисан 9-октябрдин нумрада ихьтин хабар ганай: “…Вич “Лезгинка” кьуьлуьналди, чухвадалди ва хенжелдалди машгьур тир лезги халкь, чи партиядин, Ле­нинан милли политика дуьздаказ кьилиз акъудунин нетижа яз, къенин юкъуз мектебрин, литературадин, прессадин ва маса за­тIа­рин иеси хьанва. И мукьвара Хьил райондин партиядин Комитетдин ва райисполкомдин орган тир лезги ва туьрк чIаларал  “Социа­лизмад темп” газет акъатуни гьа и кар субутзава.”

Н.Шерифова лагьайтIа, “Октябрдин майва” тIвар алай маса шиирда газетдин вилик акъвазнавай везифаяр къалурзавай:

 

...Кими крар кхьиз къалун,

Тежерда гьакI мецел лугьун.

КIеве жедай жегьил район,

ХьаначиртIа гьа вун, газет.

 

Чи газетдиз кесиб, батрак

Атуй, даим ахъа я рак.

Ахпа акван, хуьре кулак

ГьикI жедатIа катун, газет.

“Социализмад темп” куьруь вахтунда халкьдин рикI алай газетдиз элкъвена. КIел­дайбуру адан гьар са нумра вилив хуьзвай. Газетда чап жезвай материалра гьакI са куькай ятIани малумат гузвачир, абуру акьулриз, кьатIунуниз таъсирзавай, тербия гузвай, чIуру хесетар дегишаруниз эверзавай. Иллаки критикадин макъалайрикай халкьди кьисаяр туькIуьрзавай. И кар ПIетишахуьре хьа­налдай. Колхоздин магьсулар чуьнуьхзавай ксарикай сада нянихъ вичин  хизандихъ галаз ял язавалдай. И чIавуз адан хци “Социализмад темпдин” цIийи нумра кIелза­вай. Садлагьана адай гьарай акъатна:

— Яъ, я дах, ина вакай кхьенва хьи!

— Жеч! Ана вуч кхьенва?

— Вуна колхоздин магьсулар чуьнуьхзавалда.

— Яда, абуруз гьикI хабар хьана? Фад а га­зет къула тур, курай, масабуруз чир тахьурай!

Угъридиз газет маса кIвалерани кIелза­вайдакай хабар авачир.

Райондин газетдин сифтегьан нумраяр Къубадин типографияда 350 экземпляр ти­раж­ аваз акъудзавай. 1932-йисуз КцIара типо­графия кардик кутуна. Материалар гъилелди­ кIватIзавай. Гуьгъуьнлай анаг линотипдин машинралди таъминарна. Ихьтин машинрал сифте кIвалахайди Нухадай атанвай Баба ­Бе­широв тир. Гуьгъуьнлай газетдин тIвар “Къизил Къусар” хьана, ахпа мад дегишна, “КцIар-Qusar” авуна. Райондин газет яргъал йисара шаирар, прозаикар ва пешекар журналистар тир Теймур Алиханов, Забит Ризва­нов, Ядуллагь Шейдаев, Лезги Нямет, Нуреддин Гьабибов, Эгьмедбег Шихкъайибов, Шихзада Веледов, Мирзали Рустамов, Юсиф Гьажиев, Туфикь Шерифов, Шихбуба Шихбубаев, Роза Шерифова, Суьнмез Ханмирзеев­,­ Муьзеффер Меликмамедов, Седакъет Ке­ри­мова, Фейруз Беделов, Акиф Алиханов, илимдин чара-чара хилера камар къачузвай Нямет Няметов, Себри Бабаев, Гьесенбала Мамедов, Финяз Нуралиев ва цIудралди ма­сабур патал чпин гаф лугьудай майдандиз, пешекарвилин чатуниз, халисан мектебдиз элкъвена.

Газетдин сад лагьай редактор Нуреддин Шерифов хьана. Ада  и   кIвалах вич жавабдар къуллугърал алаз кьилиз акъудзавай. 1936-1940-йисара ам кьилди гьа и къуллугъдал элячIна. Гуьгъуьнин йисара газетдин редакторвал  Иляс Илясова, Ибрагьим Межидова, Къачабег Нагъиева, Энвер Шагьвеледова, Али Селимова, Гьамид Алиева, Селимхан Азизова, Нуьсрет Мустафаева, Багьадур Къачабегова авуна. 1999-йисалай и кIвалах тIвар-ван авай журналист, Азербайжан Республикадин лайих журналист Видади Севзиханова кьилиз акъудзава. Са карди шадарзава: газетдин тIвар,   адан редакторар, мухбирар дегиш жезва, ам вич лагьайтIа, Азербайжандин лап хъсан райондин газетрикай сад яз амукьзава.

Гьилал Аскеров,

(Волгоград)