Яран мажара
Йифен сятдин цIусад. Къе йифиз хьайитIани зун секиндиз ксуда лагьай фикир рикIяй фейивалди, сада кIвалин рак гатана. Адет тирвал, рак ахъа авур кайваниди лугьузва: “Сенем диде я. Ам куз-куз шехьзава. Суса гъилер кьуна, хци вич тукIвазвай лугьузва…”
Зун тади гьалда, жув хуьруьн гьакимни тирвиляй, электричестводин эквери ишигълаваннавай хуьруьн куьчейрай Сенем дидедин гуьгъуьна аваз вини магьледиз физва. Гьеле зал гьакимвилин тIвар къведалди адан велед Гьамза пуд сеферда эвленмиш хьанвай. Дидедихъ галаз туькIуьн тавуна, сусар, сифтеди кьве вацралай, кьвед лагьайди кьве йикъалай кIваляй катнай. Пуд лагьай суса, вич хъфидач лагьана, дидедивай разивал кьабулнай. Яраб абурун арада къе вуч хьанватIа?!
…Еъ! Жув кьилел акъвазна, экв тур Гьамзадин кIвале псис кузва. Гьамза кIвачел акъвазнава, суса, кьепIинал алгъана, бицIеказ хур гузва. Кьве аял месик къатканва. За тади гьалда экв туькIуьр хъувуна, Гьамзадивай ина вуч хьанвайди я лагьана хабар кьуна.
— Чан стха, вуна зи веледриз экв хгана, ви уьмуьр нурлуди хьурай! — лугьузва Гьамзадин суса. БицIек, дидедин хур ахъайна, назик пIузарал некIедин гел алаз, дидедиз, вири дуьньядиз хъуьрезва. Яраб идалай къешенг шикил мад ава жал?!
Гьамзади зун гъавурда турвал, ам вичин постунал-фермадал хъфиз гьазур хьанвайла, къулан патавай адаз куьгьне ништIер жагъана. И ништIер аялрин гъиле гьатда лагьана, свас хабардар авурла, ахварикай кватай дидеди, Гьамзадин гъил кьуна, гьарайзава: “Вуч я, гурцIулар хазвайда гъилер кьуна, диде тукIваз кIанзавани?!” Я стха, давамарзава Гьамзади, и залумдин руш алай чкадилай юзунни авурди туш…
Гила вичик хъел акатнавай Сенем дидеди, ажугъдив мес гъуьрерин кIвализ галчIурна, лугьузва: “Къуй зун ина кьиферини пепейри тIуьрай, заз кьилел алай и личек гьарам хьуй, диде тукIвазвай хва къазаматда тун тавуртIа?!”
Белки, са гьафтени арадай фенач жеди. Нубатдин къайгъуяр аваз, райондиз физвай зи вилик Сенем дидени ква. Акъваз тавуна, адан мез рахазва: “Килигда зун, вуна ви чIехидан вилик гьикI жаваб гудатIа…”
Райисполкомдин гьаким Рамидин Жалаловичаз салам гана, зун рахадалди, Сенем дидеди вич тукIваз кIанзавайди, хва гурцIулар хазвайдан патал алайди, зани адаз стха лугьузвайди раижзава. Секин къилихрин Рамидин Жалаловича эхирни завай жузада: “Гьабиб, чан хва, и дишегьли вуж я, адаз вуч кIанзаватIа заз таржума ая ман…”
За и дишегьли районда машгьур малдар Гьамзадин диде тирди, сусахъ галаз туькIуьн тийизвайди лагьана. Абур чара авунин серенжамарни кьабулзавайдахъ райондин гьаким инанмишарна…
Са шумуд югъ мадни алат тавунмаз, гила Сенем диде райондин прокурор Исакьов Кериман патав акъатна. Вичив вугай куьгьне ништIер гъиле элкъуьриз, зарафатчи прокурорди лугьузва: “Я руш, идак ивидин гелерни кума хьи, халис вещдок!..” Сенем дидеди жаваб гузва: “Вуна закай рахшандар ийизвани, пуркор? Вещдокни вун я…”
Сенем дидедин гъавурда акьур Исакьова милициядиз зенг ийизва.
— Жавабдар дежурный, милициядин капитан Явер Мирзоев, — жаваб гузва трубкадай.
— Куь патав за ракъурзавай дишегьлидин месэладиз килиг тавуртIа, зун квехъ галаз масакIа рахада, — эмир гана прокурорди.
Инал кьве келима хьайитIани далдам алачир мехъер хьтин милициядин капитан Явер Мирзоевакай талгьана жедач. Адан асул везифа районда цIаярин вилик пад кьун тир. Ада кIвалахзавай йисара неинки цIаяр кьунриз рехъ ганач, гьакI Яран ялаварни тешкиллудаказ кьиле фена, йифиз месел пIапIрус чIугвазвай 11 касдини чпин и чIуру кардал эхир эцигна…
Чин ргаз-ргаз милициядин идарадиз акъатай Сенем диде Явера, хъуьчIуькай кьуна, кьабулзава, адаз диде лугьузва, ацукьдай чка къалурзава. Сенем дидеди лагьайтIа, тади гьалда хва дустагъ авун, эгер ам гьахъ ятIа, вич къазаматдиз гадарун истемишзава. Ийир-тийир квахьна, кIеве гьатай Явера начальник Арабхановаз дежурныйдин кIвализ атун теклифзава. Сенем дидедин гъавурда гьат тавур Арабханова вичихъ галаз хъсан дуствилин алакъаяр авай заз зенг ийизва: “Я стха, вуна ракъурна, чал гьалдарнавай и дишегьли вуж я? Ада ийизвай истемишунар гьихтинбур ятIа зи кьил акъатзавач”.
Абдурашид стха, а дишегьлиди квелай гъил къачудайди туш. Меслят икI хьурай: “Вуна тади гьалда машинни кьве милиционер чи хуьруьз рекье тур. Герек абуру, гъилерни далудал кутIунна, Сенем дидедин хва дустагъдиз тухурай. За Гьамза гъавурдик кутада. Анжах ам йифиз хуьруьз хкурай, фермадал вичин постунал жедайвал…”
— Ибур жедай крар яни, я Гьабиб?! — теспача хьана Арабханов.
— ЯтIа жуваз чидайвал ая…
Дугъриданни, са зур сятдилай вири хуьруьнвияр тажуб хьана. Гьамза милицайри кьуна, хутахна. Гъилерни далудал кутIунна, вичин виликай дустагъ авур велед Гьамзадин гуьгъуьниз тфуни вегьена, Сенем диде рази яз хайи хуьруьз хтана.
Бахтунай хьиз, пакадин юкъуз колхоздин мал-къара яйлахда авай фермадал хъфенай. Сенем дидени, хва дустагъда ава лугьуз, секин хьанвай.
Ингье, гатун кьве варз акъатайла, августдин вацра хуьруьз райондай чIехи векилар мугьман жеда. Абуру, яйлахда авай фермадал фена, Гьамзадин хурудал Зегьметдин Яру Пайдахдин орден алкIурда, ахпа ачух машинда аваз, Гьамза хуьруьзни хкида. Къаварал, куьчейра, кимерал хейлин инсанар кIватI хьанвай. Вирида мехъерик хьиз шадвал ийизвай. Уях хьайи Сенем дидеди къуншидин руш Перидивай хабар кьада: “Ибур вуч мехъерар, вуч шадвилер я?”
— Бахтавар диде Сенем, ви хва Гьамзадикай герой хьанва!..
Зурз акатай Сенем диде, куьгьне-куьруьшни алукIна, вичин ништIерни гъиле кьуна, хуьруьн идарадиз рекье гьатда. Дегьлиздиз агакьайла, ам, вич-вичикай квахьна (идаз чна “сят уьтмиш хьун” лугьуда), ярх жеда. Гьа и арада Узун булахдилай гъанвай мурк хьтин къайи яд уборщицади Сенем диде уях хъувун патал иличда.
Идарадай дегьлиздиз экъечIай Гьамзади диде, тади гьалда хъуьчIуькай кьуна, къарагъар хъувуна, куьгьне ништIер чилелай вахчуна, “инсафсуз инсанар, куьне идаз вуч авуна” лагьана, къецел экъечIиз башламишна. Куьчедал дидеди лугьуда: “Зал гьеле чан алама! Им кьасухдин кар я! Им кьасухдин кар я! Зун ахъая кван!..”
Гьамзадиз орден гайи шадвилер хуьруьн клубда нянизни давам хьана. Гьа югъ — къенин югъ, зи кьилни Сенем дидедин арза-ферзедикай азад хьана.
Гьуьрметлу къарияр! Гьеле камаллу чIехи шаир Етим Эмина квез, куьн чандивай хьурай лагьана, къаргъиш авунай. Гьахъни нагьахъ сусарин хатур хамир куьне. Узун булахдин яд къайиди яз ама гьа!..
Мегьамед Шариф
