Тербиядин месэлайрай

Аялдиз  къадагъаяр эцигунин гереквал авани ва, аватIа, и кар гьикI кьилиз акъудна кIанда? Чир хьухь, аялдиз гзаф къадагъаяр эцигунилай куьне ам тербияламишунин жуьре аслу жеда.

Аялдиз вуч ва гьикьван кьадарда къадагъа ийидатIа лугьуз фикирдалди, куьне куь вилик ихьтин суал эциг: квез гьихьтин инсан чIехи ийиз кIанзава? Азаддаказ, масадалай аслу тушиз къарарар кьабулдай ва я патав гвай инсанар патал къулай, вичини гьамиша тахсир гьиссзавай инсан? Шаксуз, кьвед лагьай жуьредин инсан тербияламишиз регьятни я, къулайни. Ам куь истемишунриз тIимил акси жезва, куь ихтияр авачиз, бажагьат са гьиниз ятIани фида. Амма, аялвал алатна, жаван хьайила, куь лувакай хкатуникди ам гьасятда дегиш хьуник умуд кутун гьаваян кар я. Ваъ, ихьтин инсандиз вири уьмуьрда вичин итижар хуьз кичIе ва адаз къарар кьабулун четин кар жеда. Вучиз лагьайтIа, ам вичи вуч авун ва я тавун лазим ятIа, куьне лугьуз вердиш хьанва.

Гьа икI, “къулай” аял амайбурулай гзаф бегенмиш ятIа, квевай адаз вуч къачуртIани, “ийи­мир” лагьана, гьараяр ийиз, себебрин гъавурда тун тавуна, адан гъилер ягъиз жеда. Амма квез азад ва вичин фикир авай инсан чIехи ийиз кIанзаватIа, икI авуна виже къведач. Им аялдиз вири ийидай ихтияр ава лагьай чIал туш, бязи къадагъаярни хьана кIанда. Амма — гьихьтинбур ва гьихьтин кьадарра?

“Ийимир” гафунин мана аялдиз гьеле 6-8 вацран яшда авайла чир жезва. И вахтунда аял­диз са вуч ятIани къадагъа авунин чарасуз­вал арадал къвезва. И девирда бицIек масадалай аслу тушиз юзазва. Ада патав гвай шейэ­риз къвердавай еке итиж ийизва ва виликдай хьиз квевай адан вири гьерекатрал тамамвилелди гуьзчивал ийиз жезвач. Гьа и яшдилай эгечIна, квез кIандатIани, кIандачтIани, къада­гъадин мана авай гафар ишлемишуниз мажбур жезва. Ингье гьавиляй аялдиз “ваъ” лугьунин къайдаяр чир хьун важиблу я. И къайдайри чпин метлеблувал аялдин гьам са йис, кьве йис ва гьамни пуд йис тамам жедалди квадарзавач. Къадагъаяр жезмай кьван тIимил эциг.

Аялдиз са вуч ятIани къадагъа ийидалди, и кардихъ чарасузвал авани ва я авачни фикир ая. Эгер аялди палчухдиз кIвач вегьейтIа ва я ада гадарнавай къенфетдин чар чилелай вах­чуртIа, жедай са карни авач кьван. Мад сеферда­ аялдин парталар чуьхуьн ва я адан гъилер ламу сал­феткадалди михьун акьван четин кар туш эхир. Муькуь патахъай, чна аялдиз элкъуьрна кьунвай алем ахтармишунин кардани манийвал гудач.

“Ийимир” гафуник анжах виридалайни кIеви къадагъаяр акатун лазим я. Имни, сифте нубатда, хатасузвилин месэлайриз талукь я. ИкI, аялдиз розеткада тупIар тун кIевелай къадагъа авуна кIанда. Куьне куь хизандин уьмуьр акI тешкила хьи, къадагъаяр лап тIимил жедайвал. Эгер аялдин 1-1,5 йис яш тамам хьанвач­тIа, ам патал хаталу ва кьетIен къимет авай шей­эр адаз аквадай ва гъил агакьдай чкайрилай алуд. Агъада авай шкафра яшайишдин хи­миядин шейэр, багьа къаб-къажах, хци чукIу­лар тежен. Ихьтин кIвале  масадбурулай аслу тушиз къекъведайла, аялдиз са зиянни жедач.

Эгер аял чIехи яшда аватIа, адахъ галаз кьил акъудиз са кьадар четин я. Жуван аялдихъ галаз меслятдал къвез чир хьана кIанда. Эгер куь аялдиз къванер ва я чарар ахтармишиз кIанза­ватIа, сейрдиз фидайла, ламу салфеткаяр къачу. Адаз пол чуьхуьн патал цив ацIурнавай ведро­ ахтармишиз кIанзаватIа, патав михьи яд авай вед­ро эциг. И вахтунда сергьятламишзавай шар­тIарни ишлемиша. Месела, аялди вичихъ галаз, энгелвал тавуна къу­гъугъ лагьай истеми­шуниз гьасятда “ваъ” лугьумир. Идаз акси яз лагь: са 15 декьикьади­лай за жуван крар бегьемарда, ах­па чун къугъвада. Вахт атайла,  хиве кьур кар чарасуз яз кьи­лиз акъуд.

“Вуна вуч ийизва? Ийимир!” гафарин чкадал “Ваз вуч кIанзава?” суал эциг.  Жуван аялрин чешнедалди зун инанмиш хьайивал, и су­ал гзаф таъсирлуди я. Аялрин шандакьриз жа­ваб яз, и суал ганмазди, абур гьасятда акъваззава ва фикирлу жезва. За гьисабзавайвал, и суалди аялдиз жуван гъавурда акьаз лап хъсандиз куьмекзава. Адан куьмекдалди куьне­ адахъ галаз секин суьгьбет тешкилзава. И вахтунда куьне аял яваш-яваш сергьятвилерин себебрин гъавурда твазва, чна вирида жуван гьерекатар патав гвай инсанрин гуьгьуьлар фикирда кьуна кьиле тухузвайдакай суьгьбетзава. Ри­кIел хуьх, гьикьван чна “Ваъ! Ийимир!” гафар кьериз-цIаруз ишлемишайтIа, гьакьван гзаф куь аялди и гафа­риз яб гуда. Къадагъайрин патахъай дидединни бубадин истемишунар сад хьтинбур хьана кIанда.

Хизанда “пис” бубади аялдиз вири къадагъа ийидай ва “мергьяматлу” дидеди вири крар ийидай ихтияр гудай хьтин гьалар арадал гъимир. Сифте и карди аял геляй акъудзава, ам­ма ахпа адаз якъин жезва хьи, куь къадагъа кьилиз акъудунин чарасузвал авач. Аял анжах шехьзава ва я ада гьарайзава лагьана къадагъа алудмир. Гьелбетда, им регьят кар туш. Аял шехьнамазди, гьасятда ам секин хьун патал адаз вири крар ийидай ихтияр гуз кIан жеда. Амма куьне аялдиз са вуч ятIани къадагъа авунватIа (и карни фагьум-фикирна ва геж-геж авуна кIанда), куьн гафунилай элячIмир.

Мобильникрал кьилди акъвазин. Яша­йишда чун гзаф вахтара ихьтин дуьшуьш­рин­ шагьидар жезва. ГъвечIи аял, мобильник кIанз, шехьзава. Куьнени адав кисун патал аялриз талукь, чебни къецепатан уьлквейрин мульт­­фильмаяр кутуна, ам вугузва. Гзаф дуь­­шуьшра абурун тербиядин мана шаклуди я. Мисал патал, мультфильмда диде-бубади аялдиз цIийи булушка къачузва. Аялдини ам, кIан тахьана, алукIзавач. Ди­де маса булушка къачу­нин гуьгъуьна гьатзава. Ихьтин метлебдин мульт­фильмдиз килигай аялди, чешне къачуна, и гьерекатар давамарзава. Шаксуз, чи ви­лик финин алай девирда интернет чав жуьреба-жуьре информация агакьар­завай важиблу такьат я. Амма анай гузвай вири малуматрин тербиядин метлеб сад хьтинди туш.

Куьне рахадай дуьз къайда хкягъа. Бязи диде-бубайриз чеб аялдиз “пис” буба ва я “ажугълу” диде хьиз тахьун патал “ийимир” ла­гьай гаф багъишламишзавай ванцелди лугьуда. Идаз акси яз, масадбуру аялдиз зегьле ра­къурдай сесиналди гьараярда. Гьелбетда, и кьве жуьрени эсиллагь дуьзбур туш. Къадагъа ийизвай гафар кьетIидаказ лагьана кIанда. Герек и вахтунда сес секинди жен ва, лазимвал атайтIа, сес кIевиди хьун лазим я. И вахтунда аялдин вилериз килигайтIа хъсан я. Герек аял куь гафарихъ инанмиш жен. Куь гафара шаклувилер, артухан гьарай-эвер хьана кIандач.

Аял чара инсанрин фикирдал амал ийиз вердишармир. Ам гьикьван чIехи хьайитIа, гьа­кьван общественный фикирдихъ галаз алакъа­лу къадагъаярни гзаф пайда жезвай; “Шехьмир, тахьайтIа, халудиз вун кстах руш хьиз ж­еда”, “КIевиз гьараймир, тахьайтIа, вун инай чу­курда!”. Гзаф дуьшуьшра чна и гафариз фикир гузвач. Амма гьакъикъатда абурун куьмекдалди аялди лап фад къецепатан алемдикай, инсанрин къиметдикай даях кьазва ва и къиметриз еке метлеб гуз эгечIзава.

Гьелбетда, масадбурун фикиррикайни менфят къачун важиблу я. И кар галачиз жемятдин­ арада яшамиш жедай мумкинвал авач. Ам­­ма гьа­миша чара инсанрин фикиррикай даях кьуналди, куьне аялдин вилера гьа и фикиррин важиблувал кьадарсуз артухарда. Гележегда адакай ихьтин хесет хкудиз четин жеда. Гьавиляй аял са тIимил маса жуьреда гъавурда туна кIан­да: “Гьараярмир, тахьайтIа, вуна духтурдиз ма­са аялар сагъариз манийвалда” (поликлиникада учирда авайла) ва я “ИкI ийимир, ида зун би­­зар­зава (гьелекзава)”. Ида аял маса инсанри­лай акьван аслу ийидач. И кардихъ гъвечIи инсандин бахтлу уьмуьр патал акьал­тIай важиблувал ава.

Нариман Мамедов, 

журналист-педагог