Европада дяве эхирдиз къвезвай. Яру Армиядинни союзникрин армийрин ягъунри фашистрин кьушунар тергзавай. ЯтIани Германиядихъ еке къуватар амай.
1945-йисан апрелдин вацра душманди Берлин галай патахъ са миллиондилай гзаф аскерар, 10 агъзурдалай гзаф тупар, минометар, 1500 танк ва маса яракьар, 3,3 агъзур самолет кIватIнавай. Ибурулай гъейри, фашистри Берлиндин рагъэкъечIдай пата сенгерар, дерин ва яргъи окопар, хандакIар, къанавар гьазурнавай. ЯтIани Яру Армиядин гьужумрин вилик пад кьадай такьат Германиядихъ амачир.
Америкадинни Англиядин кьиле авайбуру Германиядин меркездиз сифте чпин аскерар гьахьун патал гзаф элягъунар ийизвай 1944-йисан 15-сентябрдиз Эейзенхауэра фельдмаршал Монтгомеридиз кхьенай: “Алай вахтунин шартI сад я — чи вири къуватар Берлин галай патахъ вегьин. Тади гьалда Берлин къачун. Им шак алачир шартI я”. Британиядин кьвед лагьай армиядин командир Демсиди, вичин аскеррихъ элкъвена, лагьанай: “Берлиндиз фидай рекье чун урусрилай вилик хьана кIанда. ТахьайтIа, коммунизмдин азар Европада чкIида”
Ихьтин планар кьилиз акъатнач. Советрин командованиди эхиримжи гьужум акI туькIуьрнавай хьи, душмандиз ял ядай мажал тежедайвал, герек ам са куьруь вахтунда кукIвардайвал.
СССР-динни Америкадин ва Англиядин меслятар арада са шартIни авачиз хьанвайди — Германияди военный, экономикадин ва политикадин рекьяй рей гун лазим тирди Советрин командирриз хъсандиз чизвай.
Берлин галай патахъ гьужум авун патал Белоруссиядин сад ва кьвед лагьай фронтрин къуватар гьазур хьанвай. Абурухъ галаз санал фашистрихъ галаз дяве тухуз Польшадин 1 ва 2-армийрин аскерарни гьазур хьанвай.
1945-йисан 16-апрелдин пакамахъ Яру Армиядин кьушунар гьужумдиз фена. 40 агъзур тупунайни минометрай гузвай цIу чилер къарсурзавай. Цавуз агъзурралди ракетаяр ахъайзавай. Сигнал ганмазди, къуватлу прожекторрин эквери душманрин вилер буьркьуь ийизвай ва дяве физвай майдандиз экв гузвай. Ахпа агъзурралди аскерар, офицерар, 6 агъзурдалай гзаф танкар гьужумдиз фена. Душман, вири къуватар желбна, вичи далу янавай гьар са чка хуьз алахъзавай.
Белоруссиядин фронтдин военный Советди, аскеррихъ элкъвена, лагьанай: “…Куь вилик Берлин ква. Тади гьалда ам къачуна кIанда”.
И вахтунда Берлиндин кьиблединни рагъэкъечIдай патарихъай Украинадин 1-фронтдин частари, Нейсе ва Шпрее вацIарилай элячIна, Берлиндиз рехъ ачухнавай.
Берлин галай патахъ гьужум авунин ва шегьерда немсерин дестеяр кукIварунин важиблу пай Белоруссиядин 2-фронтдал ацалтзавай. Абуру кеферпатахъай гьужумзавай ва душмандин гзаф къуватар чпел желбнавай чи аскерриз еке куьмек гузвай.
Меркез хуьн паталди фашистрин командованиди шегьердин куьчейра чеб хуьдай тадаракар туькIуьрнавай, “фольксштурмдин” отрядар гьазурнавай, цIийи 12 армиядин къуватар Берлиндиз вегьенвай. “Эхиримжи инсан амай кьван Берлин хвена кIанда” — лугьуз эмирзавай фашистрин кьиле авайбуру.
Берлиндиз чи кьушунар гьахьайла, ягъунар подвалра, кIвалерин мертебайра, чилин кIаник, майданрал, куьчейра кьиле физвай. 24-апрелдиз Белоруссиядин ва Украинадин 1-фронтрин аскерар Берлинда сад-садав агатна. Абурун гьалкъада немсерин 200 агъзур аскер, 2 агъзурдалай гзаф тупар, 300-далай виниз танкар гьатна. Берлиндин гарнизонни гьалкъада туна. Амма Берлин михьиз къачунвачир. Рейхстаг хуьзвай еке къуватар амай.
Чи армия гьа са вахтунда союзникрин аскеррин къаншардиз рагъэкъечIдай патахъни физвай СССР-дин ва Америкадин аскерар Германиядин Эльба вацIал, Торгау шегьердин районда гьалтна.
1945-йисан апрелдин эхиримжи йикъара ва майдин сифте кьилера Берлиндал вири къуватралди гьужумна. Шегьердин дараматрин кIвалерин къаварал югъ-къандавай, рапрапар гуз, чи яру пайдахар артух жезвай. Фашистрин кIвалерин пенжеррай лацу пайдахар къецел акъатзавай. Им рей гунин лишан тир.
Рейхстагдин кукIвани Гъалибвилин Яру пайдахри лепе гана. Рейхстагдин цларал гъалибвал къачур аскерри чпин тIварар кхьена. И кхьинри Европадиз ислягьвал гъанвайди тестикьарзавай.
Германиядин чилел тухвай женгера Яру Армиядин 102 агъзур аскерди чанар гана.
1945-йисан 8-майдиз Берлиндин мукьув гвай Карл-Хорстедда союзный армийрин командованидин векилри Советрин Союздин Маршал Г.Жукова, Англиядин гьавадин къуватрин маршал А.Теддера, Америкадин гьавадин стратегиядин къуватрин генерал К.Спаатса, Франциядин армиядин генерал Ж.Тассиньиди ва немсерин фельдмаршал Кейтела Германияди рей гунин гьакъиндай документдал къулар чIугуна. 9-Май Гъалибвилин югъ яз малумарна. СССР-дин Верховный Советдин Президиумди Гъалибвилин югъ гьамиша рикIера амукьун патал “За Победу над Германией” медалдин гьакъиндай къарар кьабулна. Ам 13,5 млн аскердиз ганва.
Берлин къачуник чпин пай Дагъустандин кьегьал рухвайрини кутуна.
Гьа икI, Европада дяве куьтягь хьана, анин уьлквеяр Яру Армияди азадна, ислягьвал, дуствал гъалиб хьана.
Жамидин Исмаилов,
педагогикадин НИИ-дин чIехи къуллугъчи
