Уьлкведин, халкьдин тарихда баркаллу краралди экуь, жанлу гел тунвай рухваяр чахъ садни кьвед авач. Гьа ихьтинбурукай сад генерал Къулиев Якьуб я. Ам дидедиз хьайидалай инихъ 120 йис тамам хьанва.
Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи, Гъалибвал къачуник еке пай кутур генерал, САВО-дин (Среднеазиатский военный округ) атлуйрин 4-корпусдин, дагъви атлуйрин 21-дивизиядин командир Къулиев Якьуб Къулиевичикай чаз 2003-йисалди са ван-сесни авачир. Адакай чи халкьдиз сифте хабар гайи рагьметлу профессор Михаил Вагьабова икI рикIел хканай:
“Зун Сталинград душмандикай хуьн патал чIугур къизгъин женгерин иштиракчи хьайиди я. “Сталинграддин панорама” музейдин коллективдин теклифдалди за Сталинград патал женгер чIугур дагъустанвийрикай материалар гьазурнай ва С.Аргатцевахъ, Ю.Бондаревахъ галаз санал “Зун ви аскер я, Сталинград!” тIвар алаз ктабни чапдай акъуднай. И ктабда Якьуб Къулиевакайни материал авай. Ам кIелайла, зун тажуб хьана амукьнай, гьикI хьи, Дагъустанда адакай, чIехи частариз, подразделенийриз, дивизийриз регьбервал гайи командирдикай, садазни малум тушир.
Якьуб Къулиеван уьмуьрдин ва къуллугъдин рехъ гьейранвалдайди, дамахдайди тир. Ада гьеле Советрин власть патал Юкьван Азияда басмачриз аксина тухвай гьерекатра иштиракнай. Ватандин ЧIехи дяведа ам 1941-йисан 4-августдилай авай. 1942-йисан 20-декабрдиз адал залан хер хьана. Генералдин чиндив агакьай хци документра (1934-йисуз вичин гъилелди ацIурнавай анкетада) вич лезги тирди кхьенвай…”.
Дугъриданни, генералдин уьмуьрдин дережаяр гьейранвалдайбур я. Адан улу-бубаяр Урусатдин пачагьдин девирда са гьихьтин ятIани себебар аваз Елисаветпольский губерниядин Шуша шегьердиз (гилан Дагълух Къарабах) акъатнай. Якьуб гьана дидедиз хьана. Ахпа ам кьисметди Юкьван Азиядиз — Туьркмениядиз акъудна.
Гьа ина ада советрин власть къаршиламишна, армиядин жергейрани къуллугъна. Вахт лап четинди, муракабди тир. Юкьван Азияда басмачри, пачагьдин генерал Толстоян белогвардиячийри гъулгъула твазвай, цIийи гьукумдин векилар ягъиз, рекьизвай, хуьрерал, шегьеррал гьужумарзавай. И женгера дирибашвал, уьтквемвал къалурай Къулиев взводдин командирвиле тайинарзава. Вичин уьмуьр Яру Армиядихъ галаз алакъалу авур кьегьалди 1931-йисалди гьукумдиз аксивалзавай дестейрихъ галаз женг чIугуна. Адан кьегьалвал, вафалувал, командирдин алакьунар тIвар кхьенвай сят, гимишдин шушка, тапанчи ва маса пишкешар гуналди къейдна.
1936-йисуз Якьуб Къулиева — Фрунзедин тIварунихъ галай военный академия, 1939-йисуз Генеральный штабдин патав гвай кьилин комсоставдин чирвилер, вердишвилер хкаждай курсар лап хъсандиз куьтягьна.
Ватандин ЧIехи дяве башламиш хьайила, Къулиев РагъакIидай патан фронтда, полковникдин чинда аваз, 13-армиядин комдив тир. Ада оборонадин женгер кьиле физвай майданра душмандиз зур къалурна. Са макъамда дивизия фашистрин гьалкъадани гьатна, амма ам анай экъечIна ва Брянскдин фронтдик акахь хъувуна. Ина адал атлуйрин дивизия ихтибарна. Адан кьиле аваз Елец шегьер азадна. Тарихда ам “Брянскдин фронтдин атлуйрин полковник Къулиев кьиле авай десте” яз гьатнава. И женгера къалурай кьегьалвилерай Якьуб Къулиеваз Яру Пайдахдин орден гана.
1942-йисан январдиз Туьркмениядин асул агьалийрикай ибарат атлуйрин цIийи дивизия тешкилнай. Туьркменистандин регьберрин тIалабуналди (абуруз Къулиев гьихьтин офицер, кьегьал ятIа чизвай), Якьуб атлуйрин дивизиядин командирвиле тайинарна. СССР-дин Халкьдин Комиссариатдин 1942-йисан 11-февралдин къарардалди адаз генерал-майорвилин чин гана. Гьа и йисан августдиз Туьркмениядин Мары шегьерда авай атлуйрин 4-корпус Сталинграддиз рекье туна ва Къулиева душмандин гьужумрикай Сталинград шегьер хуьн патал вичин атлуйриз гъавурда аваз регьбервал гана.
Сталинграддин фронтдин командующийдин заместитель, генерал-лейтенант Попован буйругъдалди Къулиева, душмандин 4-пияда ва атлуйрин 8-дивизийрин далу патаз фена, 15 суткада махсус операция кьиле тухвана, фронтдин стрелковый частариз виликди гьерекатдай мумкинвал яратмишна. Нетижада 22-25-ноябрдин йикъара Курган-Соляной райондин ва Уманцево хуьруьн патарив румынрин атлуйрин 8-дивизия дарбадагъна, хейлин аскерар есирда кьуна. Душмандин 800-дав агакьна аскерар ва офицерар, 18 туп, 15 пулемет тергна. Къулиева и женгера атлуйрин 222-полк гьужумдиз тухванай ва душман 5 километрдин кьулухъ хъфидай чкадал гъана, 250 кьван фашистар телефна, 6 танк барбатIна.
1942-йисан 20-декабрдиз Котельниково райондал душмандин самолетри бомбаяр вегьейла, генерал-майор Къулиевал залан хер хьана. Абганерово хуьре авай госпиталдиз тухудай рекье дивизиядин командирди чан гана. Декабрдин эхирра адан мейит Мары шегьердиз хутахна. Ам Мургаб вацIун къерехда, шегьердин центральный паркуна кучукнава.
1943-йисан 22-февралдиз уьтквем командирдиз Ленинан орден гана. Ам гьакI Зегьметдин Яру Пайдахдин орден, са шумуд медалдин сагьибни тир.
Хийир Эмиров
