Чахъ, лезгийрихъ, вири хилерай хьиз, хайи чIалан месэлайрални рикIивай машгъул хьайи, зурба кIвалахар кьилиз акъудай халис ватанпересар — чIехи алимар хьана. ТIимил ятIани, исятдани авачиз туш. Инал чIалан алимрин ва абурун кIвалахрин тIварар кьунин гереквал авач. Чаз абуру тунвай зурба ирсинин къадир хьун важиблу я.
Зи ихтилат къенин интернетдин девирда пайда хьанвай “чIалан алимрикай”, “ватанпересрикай” я. Хайи чIалал кхьиз чин тийиз, чпел жуьреба-жуьре тахаллусар эцигна, интернетдин соцсетра пайда хьанвай бязи “цIийи алимар” “Лезги газетда” цIуд йисаралди зегьмет чIугунвай, еке тежриба авай, кIвалах давамарзавай пешекарриз “тарсар” гуз алахънава. Кьилди къачуртIа, газетдин сайтда эцигзавай макъалайрин кIаник чпин къейдер кхьизвай бязибуру “икI кхьимир, акI кхьимир, ам чи гаф туш, -миш, -суз, -лу суффиксар чи чIала авайди туш” лугьуз, чеб къайгъударар хьиз къалурзава. Хейлин маса аффиксри хьиз, инал тIварар кьунвайбуруни чи чIала цIийи гафар арадал гъизва. Ни вуч лагьайтIани, абур бегьерлу суффиксар я. И месэлаяр алимри фадлай субутнава.
Чи чIала глаголдин гафар арадал гъидай “-миш” ва прилагательнияр арадал гъидай “-лу”, “-суз” суффиксар фадлай ава. Вучиз ятIани, гила пайда хьанвай бязи “цIийи алимри” и тIвар кьунвай аффиксар ишлемиш тавун, абур квай гафар чи чIалай гадарун теклифзава. Ажайиб теклиф я! Абур акъудунин ихтиярар ни ганвайди ятIа? Муькуь патахъай, вири халкьди ишлемишзавай гафарал вучиз, ни ва гьи жуьреда къадагъа эцигзавайди я? Ихьтин суалриз “цIийи алимрикай” гьеле садани жаваб ганвач. Гузни жедач. ЧIала гьерекатар тIебиибур я. Амма илимдин рекьелди ам къайдадик кутунин везифаяр, са шакни алачиз, алимрин, пешекаррин хиве ава.
За кьасухдай кавычкайра тунвай “цIийи алимрин” тилит Азербайжан патан лезгийрикай ибарат я. Азербайжан чIалан гафар чи чIалай акъудун теклифзава. Мисал яз, “ахтармишун” гафунин чкадал “ахтарун” теклифзава, “инжиклу авун” — “инжик авун” ва икI мад.
Гьа са вахтунда и ва я маса гафар азербайжанринбур яни, туьркеринбур яни, лезгийринбур яни — и месэла тамамдиз тестикьарзавай делилар, кьилди къачуртIа, гафарин менсеб тайинардай гафарганарни чахъ авач. Гьавиляй сада “халис лезги гаф я”, муькуьда “азербайжанрин гаф я”, пуд лагьайда “араб гаф я” лугьуз, зиянлу, герек авачир ихтилатар, манасуз гьуьжетар кьиле тухузва. За тIвар кьунвай кIеретIдик фадлай къелем гъилевай сад-кьве касни ква. Икьван чIавалди чпин макъалайра адетдин чIалал кхьей сад-кьведа, вучиз ятIани, гила “кьуьлдай макьам” дегишнава. Гьалар муракаббур я.
“Зун ватанперес я” лугьуз, хуруз гъуд язавайбур, Гьажи Давудан шикил эцигна, чеб къайгъударвалзавайбур хьиз къалурзавайбурни авачиз туш интернетдин майданра.
КьетIендаказ къейд ийиз кIанзавайди ам я хьи, чIалан алимри, муаллимри ихьтин фикирар садрани лагьанач. АкьалтIай бинесуз ва шит ихтилатар тирвиляй. Бес “цIийи алимриз” вуч кIанзава? Абуруз ни басрух гузва? Ихьтин ксар чи чIалан месэлайривай Аллагьди яргъаз авурай!
…Гаф кватай чкадал “электрикламиш”, “финансламиш”, “планламиш” хьтин чи кхьинра мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезвай сад-вад гафуникайни ихтилатиз кIанзава. Вилик вахтара электричестводин лампадиз “электрик лампа” лугьудай. (И жигьетдай чи писателрин эсерри шагьидвалзава. Мисалар гъунин чарасузвал авач). “Электрик” гаф электротехникадин рекьяй кIвалахзавай пешекар хьуниз килигна, урус чIалан “электрификация” гафунин чкадал чна “электрикламишун” кхьин, къурулушдиз фикир гайитIа, дуьз жезвач. Мисал яз, урус чIалан рахунра газдин промышленностдин къуллугъчидиз “газовик” лугьуда. Амма чна “газификация”, “газифицировать” гафарин еринда “газовикламишна” кхьизвач кьван. Им морфемикадин, гафар арадиз атунин къайдайрив кьан тийизвай жуьре я. “Газламишна” кхьизва. Гьавиляй чна урус чIалай атанвай гафарик “-ламиш” акалдайла, абурун къурулушдиз фикир гана кIанда. Эгер а урус (месела, финансы, план) гафар чи чIалаз таржума ийидай мумкинвал аватIа, гьа и рехъ кьун хъсан яз аквазва.
Амма делилламишун, умумиламишун, лезгиламишун… ва хейлин маса гафар чи чIала хьана, ава, амукьни ийида. Халкьдин чIалан мумкинвилерал гужуналди садавайни сергьятар эцигиз жедач. Арифдар СтIал Сулеймана лагьайвал, “батIулдаз гьахъ лугьуналди, яд гъиз жеч гьич сафуналди”. ЧIал вичин алемда дегишвилер арадал къвезвай, вилик физвай ва ибурухъ галаз сад хьиз, а дегишвилерив кьурвал къвердавай тартибда гьатзавай такьат я.
“ЦIийи алимрив” гвайбур, зи фикирдалди, бинесуз теклифар, шит ихтилатар я. Куьне гьикI фикирзава, гьуьрметлу лезги чIалан муаллимар, алимар?
Лезги Фетгьуьллагь
