Ярагъ Мегьамед эфенди тек са лезги халкьдин ваъ, вири Кьиблепатан Дагъустандин, Кавказдин халкьарин тарихдин эменни я.  Кьиблепатан Дагъустандин гьар са халкьдиз ам вичинди я лугьудай ихтияр ава. Эфендиди Кавказдин тарихда кьунвай кьетIен чка, и камалэгьлидин уьмуьрдин рекьихъ дагълух халкьар патал авай зурба метлеб фикирда кьурла, адан биографияда, тухумдин тарихда къундармаяр, тапан ихтилатар хьун кутугнавач. ГьикI хьи, ахьтин къундармайри Ярагъ Мегьамедан биографиядин амай, якъин тир ва чпел адан ирссагьибривай дамахиз жедай делиларни хирде ийида, абурал хъен вегьеда.

Чаз алай йисан 6-февралдиз “Лезги газетдиз” “Халкьдин милли дамах” тIвар алаз акъатай Ярагъ Мегьамедакай кхьенвай Агьмедия Магьадован макъалада авай са къундармадикай рахаз кIанзава. А макъалада икI кхьенва: “Алим, арабист Гъалиб Садыкъиди къейдзавайвал, шейхдин чIехи бубайрикай тир Незир (Нуьзуьр) дагълух Квардал хуьряй Вини Ярагъдал куьч хьана”.

Ярагъ Мегьамедан ата-буба Ярагъдал куьч хьайи квардал­ви тир лугьудай ихтилат и шейхдин са не­ведизни чпин бу­бай­ривай ван хьайиди туш. Муькуь патахъай, эгер Ярагъ Ме­гьа­медан ата-буба Ярагъдал Квардал хуьряй куьч хьайиди Гъалиб Садыкъиди “къейдзава” лагьана сада кхьизватIа, ада алимди а кар “къейднавай” чкани, чешмени къалурун ла­зим я. Амма я ярагъвийриз, я амай савадлу инсанриз ахьтин чешме ма­лум туш. Виридалайни зурба ярагъвидин тухумдикай са ярагъвидизни хабар авачир и ихтилат бес гьикI арадал атайди я?

Чи ахтармишунри къалурзавайвал, Ярагъ Мегьамедан тухум квардалви Ярагъдал куьч хьана арадал атанвайди я лугьудай ихтилат 1993-йисалди са чешмедани авачир, а ихти­латдикай ярагъвийриз са хабарни авачир. А йисуз литератор Фейзудин Нагъиева акъудзавай “Лезгистан” журналдиз ­тарихдин илимдин кандидат Тимур Айтберован урус чIа­лалди кхьенвай “Эпиграфические памятники (из полевых мате­риалов)” тIвар алай макъала акъатна. А макъалада, Ярагъ Мегьамедан хва Исмаил эфендидин сурун къванцел араб чIалалди кхьенвай гафарин мана я лугьуз, урусдалди ихьтин келимаяр кхьенвай (журнал “Лезгистан”, 1993, №№3-4, 65-чин): “Эта усыпальница скончавшегося в месяце са­фар 1322/1904 года выдающегося ученого, знавшего ­Ко-ран наизусть, хаджи Исмаила-эфенди Ярагского, сына шейха, знавшего Коран наизусть Мухаммеда-эфенди, сына Ис­маила-эфенди, сына шейха Маллакамала, сына Назура (который жил в сел. Квардал Курахского района)”.­

Гьа икI, журналдиз акъатай ма­къаладай Ярагъ Мегьамедан невейриз ва адан уьмуьр чириз алахъ­навай пешекарриз, сифте яз, адан ата-буба Квардал хуьряй я лугьузвай гафар чир хьана. Гьадалай кьулухъ а гафар дуьньядиз чкIана.

Амма абурун, а гафарин, бинеда таб аваз хьана. И кар чаз Вини Ярагърин вини патан сурара авай (а хуьруьн агъа пата мад са сурар ава) Исмаил эфендидин сурун къванцел кхьенвай гафари тестикьарзава. А гафар сифте яз араб чIалай урус чIалаз алим Замир Закарияева таржума авунай. Лезги чIалаз таржума авуртIа, абур ихьтин лезги гафариз элкъвезва: “Гьар сад, адал (чилел — К.М.) алай, квахьда (рекьида — М.К.). /Им/секин хьайи чка я шейх, зурба алим, гьафиз (Къуръан хуралай чидай кас — К.М.), гьажи Исмаил эфенди, вич хва тир шейхдин, гьафиз Мегьамед эфендидин, вич хва тир Исмаил эфендидин, вич хва тир малла Шихкамалан, вични хва тир Нуьзуьран, вич Ярагъдилай тир, — къуй Аллагь-Таалади абурун сурар пакбуруз эл­къуьр­рай, къуй абурун сурариз нур вегьирай! Вахчуна (кьена — М.К.) ам Аллагь-Таалади 1322-йисан Сафар вацра (апрель-май 1904-йисан — М.К.)”.

Маса са гафни Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьракай Т. Айтберова лугьузвай а къванцел алач, анал хуьрерикай анжах Ярагърин хуьруьн тIвар кьунва, мад са хуьруьн тIварни кьунвач. И кар араб чIал чидай нивай хьайитIани, Вини Ярагърин кьилихъ галай сурариз фена, Исмаил эфендидин сурун къванцел алай гафар кIелна, ахтармишиз жеда.

Ярагъдал ата-бубайрилай амай, сивяй-сивиз атай ихтилатрай чир жезвайвал, Исмаил эфендидин сурун къванцел кхьенвай гафар адан вахан хва тир Гьасан эфендиди кхьейди я. Бес халудин сурал кхьизвай гафар гьа девирда виридалай зурба алим хьайи хтулди кхьин тавуна, ни кхьидай?! Бес хтул Гьасан эфендидиз чир тахьана, низ чир жедай, чпин ата-буба Нуьзуьр гьинай ятIа? Гьасан эфендиди ва амай невейри Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр ярагъвийрикай тирди чпи 1904-йисуз Исмаил эфендидин сурун къванцел кхьей гафаралди тестикьарнава эхир!

Аквадай гьаларай, Т.Айтберовавай а къванцел алай гафар туькIве­на таржума ийиз хьанвач. Хьа­най­тIа, адаз Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр ярагъви тирди чир жедай.

Нуьзуьран хцин тIвар кхьидайлани, ам вуж тиртIа, Т.Айтберован кьил акъатнавач. “Лезгистан” журналда ганвай таржумада Нуьзуьран хциз “маллани” лагьанва, “шейхни”. Им жедай кар туш. XIX асирда лезги хуьрера “малла” тIвар медреса куьтягьай касдиз гузвай. Медресадилай артух кIелай касдиз “эфенди” (араб чIалал — “шейх”) лугьузвай. Нуьзуьран гада “малла Шихкамал” тир, Т.Айтберова, гъалатI хьана, ам “шейх Маллакамал” яз къалурнава. Ярагъ Мегьамедан чIехи буба Шихкамала куьтягьнавайди медреса тир, гьакI хьайила, ам “шейх” тушир, “малла” тир. Шихкамалан хва Исмаила “шейх” тIвар къачуна: медреса куьтягьайла, ада мадни кIел хъувуна. Гьа и шейх Исмаила Вини Ярагъдал медреса ахъайна, гуьгъуьнлай адан хва Ярагъ Мегьамеда адакай вири дуьньядиз машгьур кIелдай чка авуна.

Ярагъ Мегьамедан хва тир Исмаилан сурун къванцел кхьенвай гафарин гьакъиндай гьа ихьтин веревирдер арадал къвезва. Амма Т.Айтберова, вучиз ятIани, Нуьзуьран тIва­рунилай кьулухъ къвезвай “вич Ярагъдилай тир” гафарин чкадал вичин таржумада “вич Кьурагь райондин Квардал хуьре яшамиш хьайи” келима кхьена. И келима, гьелбетда, къванцел алачир, таб гафарикай ибарат келима я…

И кар чир хьайи гьар садан мецел суалар къвезва: вучиз Т.Айтбе­рова Ярагъ Мегьамедан Квардал хуьруьхъ галаз авачир алакъадикай гафар кхьена, Исмаил эфендидин сурун къванцел кхьенвай гафарихъ гилигна? И суалдиз жаваб авач. Чаз чидайвал, жавабдар инсанри ибур ийидай крар туш…

Гьа и ахтармишунралди Ярагъ Мегьамедан “квардалви” ата-бубадиз талукь суал агалнавайди яз гьисабиз жедай, эгер 1998-йисуз Х.Рамазанова ва А.Рамазанова Махачкъалада урус чIалалди “Мухаммад Ярагский — идейный вождь освобо­дительной борьбы народов Кавказа” тIвар алай ктаб акъуд­начиртIа ва а ктабдин 8-чина ихьтин гафар кхьенва­чиртIа: “Дагъустандин алим-арабист Гъалиб Садыкъиди гьисабзавайвал, Ярагъ Мегьамедан ата-буба Незир (Нуьзуьр) Вини Ярагъдал агъулрин дагълух Квардал хуьряй куьч хьайиди тир. /Ярагъ Мегьамедан/ чIехи бубадин тIвар Шихкамал тир, бубадин — Исмаил”. И гафарин гуьгъуьнилай­ авторри лишан эцигнава, а лишандик баян хганва: гуя и малумат 1991-йисан февралдиз акъатай “Тарих” тIвар алай журналдин 1-нумрадин 4-чинай къачунвайди я.

Ахтармишайла, чаз акуна хьи, “Тарих” журнал, дугъриданни, Махачкъалада акъатзавай, амма анжах 1994-йисалай акъатиз башламишайди я. ГьакIни а журналдиз Гъ.Садыкъидин макъалаяр акъатайди туш. И делил чаз а журнал тешкилай Мурад Атаева тестикьарна.

И кар чир хьайила, мад са суал арадал  къвезва: вучиз Х.Рамазанова ва А.Рамазанова Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр Квардал хуьряй Вини Ярагъдал куьч хьайи кас я лагьай гафар, “Тарих” журналда авачиз-авачиз, авайди хьиз къалурна? И суалдизни жаваб авач…

Гила чун А.Магьадован винидихъ тIвар кьур макъаладал хквен. А макъала акъатайла, парабуру автордивай хабар кьуна­: “Вуна квекай даях кьуна, Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр Квардал хуьряй Вини Ярагъдал куьч хьайи кас я лу­гьузва?” Ав­­торди чаз са жизви ви­лик рахай Х.Рамазанованни А.Рамазанован ктабдин ва 1990-йисан декабрдиз акъа­тай “Исламские новости” газетдин тIварар кьуна ва абура Гъ.Садыкъидин Нуьзуьракай лагьанвай фикир тести­кьар­за­вай гафар ава лагьана. Чна винидихъ лагьайвал, Рамазанов­рин ктабда а ихтила­тар 1991-йисан февралдиз акъа­тай “Тарих” журналда ава лагьана кхьенва. Амма а йисуз “Тарих” жур­нал акъатайди туш ва а журналдин акъатай нумрайрани Гъ.Садыкъидин са макъала­ни авач! “Исламские новости” газетдикай рахайтIа, адан 1990-йи­сан 31-декабрдиз акъатай нумрада, дугъриданни, Гъ.Сады­къидин урус чIалалди кхьенвай “Ученый, мыслитель и поэт Му­­хаммед аль-Яраги” тIвар алай макъала ава. А макъалада Нуьзуьракай ихьтин са келима ава: “Мегьамед, ярагъви­ Исмаилан хва, дидедиз хьана 1770-йисуз (гьалатI я: Ярагъ Ме­гьамед 1772-йисуз дидедиз хьана — М.К.) Куьре ханлухдик­ акатзавай Вини Ярагъ­рин хуьре (гилан Мегьарамдхуьруьн райондик акатзавай чилер). /Адан/ чIехи бубадин тIвар Шихкамал тир, вич Нуьзуьран хва тир”. Мад са чкадал макъалада Нуьзуьран тIвар кьунва, амма ихтилат адан ва­тандикай физвач. Яни Гъ.Сады­къиди ана Нуьзуьр Квардал хуь­ряй Вини Ярагъдал куьч хьайи кас я лагьана кхьенвач. Ахь­тин гафар Гъ.Садыкъиди кхьенва лугьун таб ихтилат яз акъатзава…

Чна литературада тIварар кьунвай, чпе Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр Квардал хуьряй Вини Ярагъдал куьч хьайи кас яз къалурзавай ихтилатар ава лугьузвай вири чешмеяр ту­пIалай авуна, амма а чешмейра садани ахьтин ихтилатар авач.

Белки, Ярагъ Мегьамедан ата-буба Нуьзуьр Квардал хуьре хана, ахпа Вини Ярагъдал куьч хьайи кас я лугьузвай “версия” шейхдин тухум чидай пешекаррин арада авайтIа? Са шумуд йис вилик абурукай виридалай зурба пешекар тир, вич Ярагъ Мегьамедан неве жезвай профессор А.Р.Шихсаидова а ихтилатдикай икI лагьанай: “Квардалдин версиядикай рахайтIа, ам гъалатI тир фикир я…”.

Ярагъ Мегьамедан азад ва хилас фикиррин дережадиз хкаж жез тахьайла, адакай са гьихьтин ятIани милли “игит” авуна, гьа кардин куьмекдалди чпин “алимвилин” дережа хкажиз кIанзавай авторар, гьелбетда, жезва. ТахьайтIа, вучиз Х.Рамазановни А.Рамазанов Ярагъ Мегьамедан ата-буба Квардал хуьруьз ялиз алахънава? Вучиз абуру, са бинени авачиз, икI кхьизва: “Ярагъ Мегьамед асулдай агъул, чIалай лезги я”? Им вуч лагьай ихтилат я? Квардал хуьре яшамиш хьайи гьар са кас агъул тир — икI квел бинеламиш хьана лугьуз­ жеда? Мисал патал, лезги хуьр тир Вини Ярагъдал са бязи яхуларни яшамиш хьайиди я. Ярагъ Мегьамедаз араб ва туьрк чIаларни чидай, акI хьайила, ам “асулдай” агъул яз, “чIалай туьрк я” лагьайтIани жезвани?

Ярагъ Мегьамедан тухум Квардал хуьряй ва я агъулрин маса хуьряй тирди тестикьарзавай са делил кьванни авайтIа, им маса месэла тир. Амма тарихдихъ галаз таб, дуьз туширвал кьадач. Таб, гьикI хьайитIани, са вахтунда винел акъатда. Исятда акъатайди хьиз…

Мансур Куьреви