ИкIни жеда кьван
Чи сала машмашдин са акьван еке тушир пуд тар ава. Сифте кьве йисуз абуру хъсан бегьер гана — хилер куьрс хьана, булвилелди машмашар алай. Ахпа акуна хьи заз гатфариз абурал кьериз-цIаруз сад-кьве цуьк я алайди. Тажуб хьана зун: вахт-вахтунда яд гуз, пер ягъиз, кьук вегьез, хъсандиз гелкъвезвайди я эхир. Яраб вучиз бегьер гузмачтIа?
Гуьгъуьнин йисара за ноябрдилай мартдалди а тарарал гуьзчивал артухарна, мукьвал-мукьвал салаз физ, килигиз хьана. Акуна хьи заз машмашдин тарарин кIанерик, лацу хьана, тIекьер ква. НуькIер я ман, фикирна за, къвез, тарара ацукьзавай.
Къушарикай зиян авайди туш, абур багъ-бустандин санитарар я кьван. Бес абур амай тарарал вучиз ацукьзавач? Вучиз тIекьер анжах са машмашдин тарарин кIанерик ква? За сифте и кардиз са артух фикир ганач. Гьа икI мад сад-кьве йис алатда.
Ял ядай киш ва гьяд йикъара зун кIвале ава кьван, экуьнахъ къарагъиз, за салаз чукуриз хьана. КилигайтIа, гьар пакамахъ сятдин муьжуьдан зуралай эгечIна, машмашин тарарал, луж-луж хьана къвез, цIару нуькIер — чIимчIирар (синица) ацукьзава. За генани кваз кьунач. Гуьгъуьнлай за кьатIайвал, ноябрдиз цуьквер ийидай ва муькуь тIурарни (почки) къалиндиз алайтIа, йикъар, гьафтеяр алатурдавай тарар кьецIил жезва — тIурар аламукьзавач. Украинада армияда къуллугъдайла, заз чIимчIирри верхьин (береза) тарарин тIурар недайди я лагьана ван хьанай, частунин патав гьахьтин лацу тарар гзаф авай там гваз, жувазни акунай. Амма машмашдин тарарин тIурар тIуьн? И кардикай ван хьайиди туш.
Ктабра къекъвейла, заз чIимчIиррикай са кьадар делилар жагъана. Абур хуьруьн нуькIерин жуьрейрикай сад я. Вири 65 жуьре кьван ава лугьуда. Саки виринра гегьеншдиз чкIанва. Асул гьисабдай тамара яшамиш жеда. Тарарин хилерилай зирингдаказ гьерекатда. Чилел гьикI хьана эвичIда. Мукар тарарин хъалхъамра, тIеквенра кьве-кьведа санал туькIуьрда. Бязибуруз хилерикай куьрс хьанвай мукар жеда, анра 5-15 кака хада. 15-17 йикъалай аквада хьи ваз — шарагри цIив-цIиварзава. Абур мукара 16-19 юкъуз амукьда. Ахпа лув гуда ва, еке лужариз кIватI хьана, гатфаралди гагь сана жеда, гагь — масана. Абуру асул гьисабдай пепе-шепе, тIветI-ветI ва абурун какаяр недалда. Россияда и къушарин 15 жуьре ава. Яргъивал — 13-17 см, заланвал — 20 грамм. ХъуьтIуьн вахтунда инсанрин кIвалерин патарив агатда. Церин патарив яшамиш жезвай и бязи къушари тарарин хилерикай куьрс хьанвай, элкъвей, са къвалай анжах са чеб гьакьдай тIеквен тунвай мукар туькIуьрда.
Гьар гьикI ятIани, цIи заз и лувар квай, эвер тавунвай мугьманрикай гзаф хъел атана. Ноябрдилай инихъ, гьар экуьнахъ салаз чукуриз, тарарал луж-луж хьана ацукьзавай абурал за къумбакар гадарзава, къурхутарзава. ЯтIани чин кIе-вибур я. Тарарин патав аюхни акIурнава. Ваъ, адахъайни кичIезвач. Бязибуру, тфенгдай яна, сад тарцин хилекай куьрсарайтIа, чIимчIирар мад хкведач лугьузва. Ваъ, и кар за садрани ийидач — тIебиатдиз за хасаратвал гунни авурди туш, ам гена хуьн чи буржи я.
Квез вуч аватIа чидани? Заз куьмекдиз цIи хъипи кац (Рыжик) атана. Гьар экуьнахъ за тарарал кьил чIугвадайла, адани зи гуьгъуьниз чукурзава. ЧIимчIиррихъ къумбак агалдардайла, кацни адан гуьгъуьниз тарциз хкаж жезва. ИкI, заз кьуд кIвач квай куьмекчи аваз аквазвай чIимчIирар мад хквен тийиз ингье са гьафте кьван я. ЦIи машмашар хьуник умуд ква.
Рыжик викIегьди я: ада гъуьлягъарни кьада. Ихьтин дустуниз — гьикI туьмердач!..
Ш.Шихмурадов
