Президентдин Чарчин цIарцIе аваз
1993-йисан 12-декабрдиз кьабулай РФ-дин Конституциядин сифте кьиляй ихьтин цIарар ава: “…Ватан кIан хьун, хъсанвилихъ ва гьахълувилихъ инанмишвал чаз веси авур ата-бубаяр рикIел хуьналди, Россиядин аслу тушир государственныйвал арадал хкуналди ва адан кIеви, чIуриз тежер демократический бинеяр тестикьаруналди, Россиядин хушбахтвал ва ада цуьк акъудун таъминариз чалишмиш хьуналди, гилан ва гележегдин несилрин вилик Ватандин жигьетдай жавабдарвал бинедиз къачуналди… РФ-дин Конституция кьабулзава”.
АкьалтIай хъсан, дерин метлебдин гафар я. 27 йис алатнава. И девирда парламентриз гьам президентрин, гьам чи республикадин кьилерин чарар чна тIимил кIелнач. Гьар сефердани инсанри хъсанвилихъ дегишвилер жеда лагьана умудар кутадай. Ингье 2020-йис алукьнава — баркаллу ЧIехи Гъалибвилин юбилейдин йис. Вирида гьиссзава, аннамишзава: чаз мад инихъ-анихъ галтад жедай, М.Горбачева хьиз, гьакIан гафаралди тухардай я вахтни амач, я ихтиярни — обществода дегишвилер тун герекзава. Санал акъвазун, виликди тефин — жавабдарсузвал, гьам гьа ата-бубайрин, гьам гилан несилрин вилик еке тахсиркарвал я. Алатай девирра чи уьлкведа рехъ гайи ихьтин гьалари гьихьтин чIуру нетижайрал гъанатIа, виридаз чизва. Лап девлетлуйринни лап кесибрин арада дагьар мадни гегьенш ва дерин хьун гьеле акъвазарнавач. И мукьвара РФ-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Т.Голиковади са заседанидал къейд авурвал, уьлкведа 16 миллиондив агакьна кесибдаказ яшамиш жезвайбур ава, яни яшамиш хьуниз герек агъа кIанин кьадардин дуллух агакь тийизвайбур Президентди вичин Чарче 70-80% хизанрихъ агъуз тир дуллухар авайдакай лагьана. Чебни — аялар авай хизанар. Гьакъикъатда гьа идалайни гзаф аваз хьун мумкин я. Гегьенш чилер, еке ресурсар, вири мумкинвилер авай уьлкведа икьван кесибар хьун! Вучиз? Китайдикайни Белоруссиядикай рахан тийин, телевизордин са передачада къалурайвал, виликрай лап кесибвиле аваз хьайи Лаосни кваз гила виликди физва, ана къайда ава. Компартия, политбюро кардик ква. Гьатта Африкадин са жерге уьлквейрикни юзун акатнава.
Гьалар хъсанарун (иллаки — аялар авай хизанрин) патал Президентди Чарче къейднавай теклифар чна, гьелбетда, тебрикзава. Зи фикирдалди, милли проектарни кIанда, хъсан я. Амма уьлкведин экономика санлай, зегьметдин бегьерлувал хкаждай фагьум-фикирнавай умудлу серенжемар герек я — райондилай башламишна, республикадин, крайрин, областрин, вири уьлкведин майданра. Виликди финин 3-5 йисарин планар герек я. АкьалтIнани и вахтар — анрин кьиле авайбуру гьахъ-гьисаб ийин: вуч кьилиз акъудна, гьикьван пулар гьи рекьериз серфна, вучтин крар тамамариз хьанач. Вучиз хьаначтIа, себебар къалурин. Кар алакь тийизвай кьилер, чиновникар гьа ихьтин гьахъ-гьисабрилай гуьгъуьниз къуллугърикай азад ийин, цIийибур хкягъин, рехъ гайи гъалатIар тикрар техйин. “…Гражданрин гьакъикъи дуллухар хкажун патал шартIар яратмшна кIанда. Мад къейдзава, им Гьукуматдин ва Центральный банкдин важиблу везифа я. И месэла гьялун патал милли экономикадин къурулушда дегишвилер, адан менфятлувал хкажун герекзава…” — лагьанва Президентдин Чарче.
Эхь, къурулушдин дегишвилер вири хилера хьана кIанда — им девирдин истемишун я.
Лугьузва хьи, бязи чиновникри чпин хсуси нефсер вилик кутазва, миллиардар гваз катзава (гьатта “Восточный” космодром хьтин чкадай — 16 миллиард чпихъди авуналда). Я стхаяр, икьван миллиардар тарашдалди, гьина авай, квез килигзавай бес прокурор — надзор ва маса органар?! Гуьзчивал вучиз амайди туш? Б.Ельцина сифтени-сифте терг авур халкьдин контроль кардик кухтадай вахт фадлай алукьнава. “Федерациядин Советдихъ галаз консультацияр авунин нетижайралди тайинарунин къайда (принцип) регионрин прокурорризни талукь яз кьабулун мумкин я”, — къейднава Президентди Чарче. Ада алава хъувунва хьи, прокурорар чкадин властрилай аслу яз тахьун гражданрин интересар патал я. Вири уьлкведа гьахълувал, къайда-низам, закон-къанун, чпин хиве жавабдарвал авай гьар са кас михьиди, хсуси нефс вилик кутан тийидайди, чирвал авайди, кар алакьдайди, Ватан, жемият, халкь паталди зегьмет чIугвадайди хьана кIанда.
Чарче санайи ва хуьруьн майишат вилик тухуникай, кIвалахдай чкаяр арадал гъуникайни раханва. Амма — гьикI? Советрин Союз чукIуруни гьихьтин акьалтIай чIуру нетижайрал гъанатIа килиг садра (амай крарикай рахан тийин, чавай гьатта фашизмдин винел къачур ЧIехи Гъалибвални къахкъудиз, тарих чIурукIа, душманриз кIандайвал кхьин хъийиз алахънава). Къудратлу Советрин Союз амайтIа, са чакъалдивайни витIни акъудиз жедайди тушир. Колхозар, совхозар терг авунини чи хуьрериз, хуьруьн майишатдиз инсафсуз ягъун кьуна. Нетижада къе чи вири уьлкведа хуьрер чкIизва, гзаф чкайра кIвалерин са пай ичIизва, анрин агьалияр, жегьилар Урусатдин регионриз акъатнава. Колхоз, совхоз хуьрер арадал гъизвай, абур хуьзвай ва виликдини тухузвай локомотивар тир эхир. 90-йисарин “реформаяр” лугьудайбуру ва абурун нетижайри уьлкведиз, вири халкьдиз гайи ва гузвай кьван зиянрин кьадар гьисабиз, алцумиз кIан хьайитIа, рекъемар бес жедач!..
Чи Конституциядик дегишвилер кутун — имни девирдин истемишун я. Уьлкведин правовой майданда чи асул закондин положенияр вири терефра вине хьана кIанда. “Международный законодательстводин ва икьраррин истемишунар, гьакIни международный органрин къарарар Россиядин территорияда анжах абур инсандин ва гражданиндин ихтиярар ва азадвилер сергьятламишунал гъин тийизвай ва абур чи Конституциядиз къарши къвен тийизвай дуьшуьшра кардик хьун мумкин я”, лагьанва Чарче.
Ихьтин ва маса дегишвилер Конституциядик кутун лазим тирдакай чи агьалийри фадлай лугьузва.
Гьахълувилихъ инанмишвал… 90-йисарилай инихъ зарпанд алатнавай шартIара ам арадал хкун патал вири дережайра кIеви къастни герек я, дуьзгуьн кадриярни. Миллиардралди пулар тарашун, тамар терг авун, къалп дарманралди алвер ийиз, гьакIни начагъ кесибар мадни кIеве тун, “Автоваздинбур” я лугьуз, къалп запчастар вири уьлкведин регионра маса гуз, нетижада рекьера аварияр жез (2-февралдиз 24-каналдай къалурзавай), инсанар телеф хьун… — и ва маса чIуру крарал эхир ни ва мус эцигда?! Тахсиркарвилерин, чIуру крарин тум-кьил авачир еке уьлкведиз абур дуьздал акъудун патан са Эдуард Петров тIимил тушни?!.
Ш.Шихмурадов
