Чи тарихда ХХ асирдин 30-40-йисар, Компартиядин регьбервилик кваз, чи халкьар, са патахъай, акьалтIай чIехи агалкьунрихъ (экономикадин, культурадин, образованидин, яшайишдин ва маса хилерайни) фейибур яз гьатнава. Муькуь патахъай, гьа йисара акьалтIай чIулав мусибатрин крарни кьиле фена.

ЦIийи уьмуьрдинни куьгьнедан арада баришугъ тежедай хьтин женгер кьиле физвай. Гьакъикъатдин гъавурда авачир ксари гагь са, гагь маса пад ягъай вахтарни тIи­мил хьанач. Лезги районра 1930-йисуз кьиле фейи бунтарни, партиядинни советрин бязи руководителар, активистар, муаллимарни духтурар чандивай авур дуьшуьшарни гьа халкьдин гегьенш къатар гъавурдик тахьунин, контрреволюциядин чIулав къуватри абур алдатмишунин нетижада хьайи крар тирдал шак алач. Халкь гъавурда твадай гьа­къи­къи къуват савадлувал, культурадин жигьетдай виликди фин тирди чиз, цIийи къурулушдин эвелимжи везифаяр яз, гьа и  крар, яни савадлувал, культура вилик кутунай. “Культсанштурм” тIвар акьалтнай а гьерекатдал. Гьа гьерекатдин сифте жергеда чи журналистар, писателар, алимар, публицистар акъвазна.

Халкь хайи чIалалди савадлу авунин ве­зифа хиве тур ксарал гьихьтин четинвилер, магьрумвилер ацалтнатIа, чаз Нажмудин Самурский, Гьажибег Гьажибегов, Алибег Фатахов, Юсуф Герейханов хьтин ва маса ксарин кьисметри дериндай аннамишдай мумкинвал гузва. Иллаки хайи чIалан алфавит (гьарфар, ктабар, газетар) арадал гъун халисан женгералди кьиле фейиди чи гъиле амай тарихдин кхьинри субутзава. (Абурукай хейлин дережада чун виликан макъаладани раханва).

Эхь, “ЦIийи дуьнья” газет жедалди вилик чи районар патал акъудай газетра (“Да­гъустандин кесибар”, “Советрин Дагъустан”) ишлемишнавай чIал туьрк (азербайжан) хьунилай гъейри, гьарфарни чи сесерихъ галаз ерли кьан тийизвайбур тир. Сифте акъатай “Шура Дагъустан”, “Дагъустандин кесибар” араб гьарфаралди тиртIа, гуьгъуьнлай акъатай “ЦIийи дуьнья” газетни, чIал лезги яз, латин гьарфаралди чапзавай.

Винидихъ къейднавайвал, лезгийриз лезги чIал чирун герек туш лугьуз хьайи тапан патриотарни гзаф хьайиди рикIел хуьн  кутугнава. Эхирни неинки лезги чIал, лезги гьарфарни, ктабарни, газетарни кардик кутаз жедайди субутна!

ИкI, 1928-йисан 21-июль чаз, лезгийриз, кьетIенди хьана. Латин гьарфаралди тир­­тIани, лезги чIалал сифте яз цIийи газет — “ЦIийи дуьнья” чапдай акъатна. А вакъиадикай илим­рин доктор,пешекар журналист-пуб­лицист Дж.Н.Агьмедова икI кхьизва: “1928-йисан 21-июлдиз акъатай “ЦIийи дуьньядин” нумра. ГъвечIи кIалубдин газет. НДА-дин (Да­гъустандин цIийи алфавитдин) ЦК-дин­ орган. 1-чинин вини кьиляй ихьтин келимаяр кхьенва: “Яшамишрай Советрин Дагъус­тандин 10 йис тамам хьун!” Агъадихъай “Тарихдин югъ” тIвар алаз кьилин макъала ганва. “Къе, — къейд­зава ана, — лезги чIалал кIел-кхьин арадал гъуналди, чна газет акъудиз башламишзава. Тежриба авачиз, газет чапдай акьудун, гьелбетда, са акьван регьят кар туш. Сифте кьилерай четин жеда, амма четинвилерихъ шадвилерни галайдахъ чун инанмиш я. Газет­ кIвачел акьалдарун патал чна вирида жуван къуватар желб авун герек я”.

(Материал чна “Лезги газетдин” 80 йисан юбилейдин махсус ктабдай вахчунва. Махачкъала. 2000-йис. 4-чин).

Газетда а чIаван партиядин Дагъустандин обкомдин патай, просвещенидин нарком А.А.Тахо-Годидин, комсомолдин обкомдин, Дагъустандин женотделдин, чилерин рекьяй­ нарком Шарапилован ва масабурун тебрикарни чапнава.

Вири патарихъай фагьум-фикирна туь­кIуьрнавай газет. Кьилин редактор  — Гьажибег Гьажибегов, жавабдар секретарь Алибег Фатахов я.

Газетдин и нумрада цIийи авторарни хейлин раижнава. Абурун жергеда тIвар-ван авай муаллим-просветитель Абдулкъадир Ал­кадарский, жегьил мухбирар — Гьажи Аликберов, Исмаил Вагьабов, Алибег Фатахов, На­зир Агьмедов ва масабур авай. Хейлин ма­къалайрин, иллаки обществодин нукьса­нар­ русвагьзавайбурун, авторрин тIварар ала­матдин тахаллусралди эвеззавай: “Чир­х­чир”, “Чубарук”, “Зун я” ва икI мадни.

ЦIийи газет чи хуьрерин агьалийри чIехи гьевесдивди кьабулайдакай “Лезги газетдин” виликан кьилин  редактор Агъариза Саидован “Халкьдихъ галаз санал” чIехи макъалада (“Лезги газет”. Махсус нумра. 2000-йис) хейлин делилар гъанва. Чнани абурукай менфят къачузва.

“ЦIийи дуьньядин” сад лагьай нумра Буйнакск шегьердин типографияда литографиядин къайдада чапнай.

Кьвед лагьай нумра Махачкъалада, “Дагалифдин” (Дагъустандин цIийи алфавитдин ЦК-дин) дараматда чапдай акъатна. Вични — сад лагьай  нумра акъатайдалай кьулухъ саки са варз алатайла. И нумрадани, сад лагьайда хьиз, хуьрерин агьалияр хайи чIалал­ди савадлу авуниз кьетIен фикир ганва. Газетдин сад лагьай чина “Дидедин чIалариз — сад лагьай чка” — кьилин макъала чапнава.

Гьа и чина газет кхьинин кIвалах кьиле физвай тегьердикай, адаз куьмекар гуникай хейлин малуматар гьатнава. Месела, Тифлисдай машгьур революционер Саид Габиева газет патал 3 манат пул рекье тунва.

Куьре округдин исполкомди 1928-йисан октябрдалди 70 экземпляр газет кхьенва, Са­мур округдай Назир Агьмедовалай газет кхьин патал 6 манатни 24 кепек пул атанва.

Кьвед лагьай чина газет кIелзавай­буру­лай атанвай чарар, хабарар чапнава. Квекай кхьизва?

Куьредин округдин исполкомди газет халкьдин арада машгьурун патал округдик акатзавай 70 хуьруьн советриз гьардаз са газет кхьенва.

Самурдин округдай Жафаран хва Абумуслима газетдиз адан сад лагьай нумра акъатун тебрикзава. Идахъ галаз сад хьиз, вичин хуьруьнвийрин тIварар кьуна, газет кхьиниз эвер гузва.

Шагьпаз Шайдабегова газетдилай вичин разивал и тегьерда къалурзава: “ЦIийи дуьнья” акъатуналди зун амачир кьван шад я. Мубарак хьуй!”

КIелзавайбур тир Саид Рамазанова, Пу­ла­та, “Муарифчиди” (автордин тахаллус) сид­кьидай чпин фикирар лугьузва: “ЦIийи дуьнья” газет чаз якIалайни, недай фалайни герек я. И кардал гзаф шад хьана, чна газет даим авун тIалаб ийизва…”

Эхь, фуни яд хьиз кьабулай газетди гила вичин 100 йис къейдзава.

Чи фикир “ЦIийи дуьньядин” сад лагьай нумрада чапнавай Абдулкъадир Алкадарскийдин “ЦIийи  гьуруфат — цIийи везифа” кьил ганвай макъалади иллаки желбзава. Адан метлеб гилани са  жизвини зайиф хьанвач. Ингье анай бязи къейдер.

“Шумудни са виш йисара яшамиш жезвай, девирривай дегишариз тахьана, са чIа­лал рахаз амай лезгияр икьван гагьда кхьин-кIелун тахьана, вагьшивиле аму­кьун — еке тир гуж, гзаф зурба мусибат, кьадар-гьисаб авачир са бахтсузвал тушни бес?.. Октябрдин инкъилаб хьаначир­тIа, лезгийрин кьилел низ чидай мад вуч йиф-югъ къведайтIа. Бахт хьана лезгийриз Октябрдин инкъилаб хьана”.

Советрин властдин цIуд йисан къене милли политикадин жигьетдай къазанмишнавай нетижайрикай лугьуналди, авторди просвещение, печать, культура вилик тухунин карда гзаф халкьари къазанмишнавай агалкьун­рикай кьетIендаказ лугьузва. “Чун хьайитIа, — малумарзава авторди,  — чи  чIал туьрк, араб, урус чIалариз къурбанд авуна. “Лезги чIал вуч я?”, “Адакай чаз чIал жедай туш, ам терг же­да. Чна медени тир туьрк чIал къачуна кIан­да”, “Туьрк чIал умуми чIал я”… — жуван миллетдикай тир жуван багъри чIалан мумкинвилерихъ са акьван инанмиш тушир ксари гьа икI лугьузвай, гьа идалди абуру лезги чIал вилик финиз кьецI гузвай, адан метлеб агъузарзавай”.

“Гила чаз цIийи гьуьруьят хьайила, чавай лугьуз жеда хьи, чи лезгиярни, амай халкьар хьиз, дидедин чIалал кIелиз-кхьиз фад уях, медени хьана, бахтлу жеда. Гила чи гъилени, амай миллетрин гъиле хьиз, чирвилерин, илимдин, медениятдин яракь гьатна. И яракь чна гзаф кIевелай хвена, ишлемишна кIанда”.

Эхирдай А.Алкадарский школайрин муаллимрихъ элкъвена рахазва. Абуруз цIийи алфавит фад-фад чирун, гуьгъуьнлайни гьа алфавит халкьдин гегьенш къатарин арада пропаганда авун меслят къалурзава. Га­зетдин кьвед лагьай чина виле акьадайвал, ири гьарфаралди “Терг хьуй куьгьне араб алфавит” кьил ганва. Пуд лагьай чинин вини кьиляй — “Яшамиш хьуй латин гьуруфат” келима­яр, кьуд лагьай чинани “Дидед чIал чирвиле­рин, илимдин, медениятдин яракь я!” гафар кхьенва. Гьа и чина  Гьажидин (Аликберован) “Дагъустан” тIвар алай шиирдай са чIук ганва. Адан сифте кьве куплет ихьтинбур я:

Акьул кIватI авуна кьилиз,

Фикирза зи авайвилиз,

Маарифат татайтIа гъилиз,

Жеч чи кар абад, Дагъустан.

Гьар са хуьре ая мектеб,

Чазни чир хьуй илим-эдеб,

КIел тавурзи е хьи са хеб,

КIел ая гьил(?) дад, Дагъустан.

Сифтегьан нумрадилай башламишна, яргъал вахтунда газетди лезгийрин цIийи алфавит чап ийиз хьана. Газетда гьар са гьарф патал кьилдин клетка чара авунвай. Адан вини кьиле латиндин гьарф, агъадай лагьайтIа, талукь тир араб гьарф гузвай. Гьа са вахтунда газетди кIелдайбуруз латиндин шрифтдалди лезги гафар (абур урус чIалаз таржума авуналди) гьикI кхьидатIа чирзавай.

“ЦIийи дуьнья” газетди халкьдиз кIел-кхьин чирунин жигьетдай зурба кIвалах тухвайди къейд авун лазим я. Газетдин чинар учебный пособийриз элкъвена лагьайтIа жеда, къейднава вичин тIвар кьунвай макъалада А.У.Саидова. Муаллимри абурукай школайра ва ликпунктара тарсар тухун патал гегьеншдаказ  менфят къачуна.

Мердали Жалилов