Хипехъанвилелни малдарвилел чи районэгьлияр ата-бубайрилай инихъ машгъул я. Инсандиз яшайишда недай-хъвадай суьрсетдилай важиблу мад вуч ава кьван! Чи бубайри як, нек, сар неинки са хсуси игьтияж, гьакI къазанжи къачунин мураддалдини (чпиз авачир маса шейэрихъ галаз дегишарун, пулдихъ маса гун) гьасилзавай. Менфятлу и хел вилик тухун патал Аллагьди чаз тIебиатдин къулай шартIарни таъминарнава. Чи яйлахра иллаки хипер, цIегьер хуьн менфятлу я. КIанзавайди, темпел тахьана, бубайрилай ирс яз атанвай пеше намуслувилелди давамарун я.
Эхиримжи йисара Дагъустан Республикадин гьакимри хипехъанвилиз еке фикир гузва. ГъвечIи карч алай гьайванрин (МРС) кьадардал гьалтайла, Дагъустан Россияда 1-чкадал ала: 5 миллиондилай артух лапагар ава лугьузва. Ина уьлкведа гьич санани авачир хьтин куьчери хипехъанвилин кьетIен къайда ишлемишзава: гьайванар зулухъ — къишлахриз, гатфарихъ яйлахриз куьчарзава. Йиса кьведра гьайванар 500 километрдилай артух мензилриз акъудун, гьелбетда, еке четинвилерихъ ва харжийрихъ галаз алакъалу я. 2012-йисалди ракьун рекьяй вагонраваз тухузвайтIа (виликрай бубайри дагъларин гирвейрилай Азербайжан патаз тухуз-хкизвай), гила, рекьерин харжияр кьенятун патал пар чIугвадай машинраваз куьчарзава. И кардиз республикадин бюджетдай гьар йисуз серфзавай пулдин такьатри (гьар са диде хеб тухунай — 60 манат) хипехъанрин харжийрин анжах са пай эвеззава.
Республикадин 1,5 млн. гектаррин хъуьтIуьн къишлахра кьве миллиондилай артух хиперини цIегьери, 130 агъзурдав агакьна къарамалари ва 3500 балкIанди кьуьд акъудзава. Вучиз куьчарзава лагьайтIа, къишлахра хипериз йикъан игьтияж патал 40-50 % алафар гьазурзаватIа (мублагь йисара абурун са пайни амукьзава), дагълух атIугъай шартIара гьайванриз алафар 5 вацран вахтунда цура гуниз мажбур жезва.
Алай вахтунда республикада хипехъанвал артмишунин стратегия кьабулнава. Адан кьилин месэлайрик къишлахар аваданламишун, яни хипехъанризни абурун хизанриз зегьмет чIугвадай ва ял ядай къулай шартIар яратмишун, хипехъанвилин комплексар туькIуьрун ква. И рекьиз 5,8 млрд. манатдин такьатар тайинарнава. Эхь, Дагъустандин кьетIен бренддиз элкъвенвай, экологиядин жигьетдай михьи ва тIямлу гьерен, лапагдин якIуз, нисидиз муьштерияр пара ава. Россиядинбурулай алава, абур Азербайжанди, Туьркияди ва къецепатан маса уьлквейрини къачузва. Месела, 2020-йисуз Белоруссиядиз кIвачел алай 4 агъзур жинсинин гьайван маса къачудай фикир ава.
Жуван перем бедендиз мукьва я лугьурвал, Ахцегь райондин хипехъанрин къайгъуйрикай, агалкьунрикай кьилди рахан. 2019-йисан 1-декабрдин делилралди, райондин вири жуьре майишатра 70 агъзурдав агакьна куьлуь карч алай (абурукай 40 агъзур — хи-пер) ва 16 агъзурдав агакьна ири карч алай гьайванар (абурукай 8 агъзур — калер) авай. Абурукай общественный майишатрин (СПК, КФХ, ИП) 16 агъзур лапагни 723 къарамал ва хсуси майишатрин (ЛПХ) 7520 лапагни 2820 къарамал Дербентдин зонадин, гьакI общественный майишатрин 47654 лапагни 2232 къарамал Кочубей зонадин къишлахрал куьчарна хуьзва. Кочубейдин зонадин Ногъай ва Тарумовка районра чи майишатрин кIвачихъ арендадин шартIаралди 28906 гектардин чуьллер гала. Дербентдин зонада чилерин иесийриз анал хуьзвай гьайванрин кьадардилай 10 процент чилин гьакъи гузва. Пара гьайванар хуьзвай мелгьем майишатрик агъадихъ галайбур акатзава: Алиеван тIварунихъ галай СПК — 4286 лапагни 641 къарамал, председатель Э.Сурхаев; СПК “Умахан” — 2128 лапагни 107 къарамал, председатель Т.Новрузов; СПК “Виджиржей” — 2235 лапаг, председатель А.Къафаров; СПК “Рашид”, 1160 лапагни 30 къарамал, председатель С.Рашидов; СПК “Южный” — 2549 лапагни 45 къарамал, председатель Т.Агьмедов; СПК “Берекет” — 2839 лапагни 195 къарамал, председатель Гь.Ризаев; СПК “Самур” — 2480 лапаг, председатель У.Адильханов; СПК “Абулелей” — 3415 лапагни 123 къарамал, председатель Д.Давудов; СПК “Фалфан” — 2200 лапагни 24 къарамал, председатель Л.Атлуев; СПК “Сумбул” — 2750 лапагни 79 къарамал, председатель Д.Гьашумов; СПК “Фий” — 2070 лапаг, председатель Гь.Мегьамедов; СПК “Удача” — 1355 лапагни 64 къарамал, председатель А.Аскеров… Районда хипехъанвилинни малдарвилин вири 37 майишат ава. Четинвилериз килиг тавуна, чи суфрадал як, нек, чIем, ниси хьун таъминарзавай абуруз баркалла!
ХъуьтIуьз кьилинди гьайванар алафралди таъминарун я. Ятахрал истемишзавай кьадардин 65 % векъи алафар, маса къачуна (гьар жуьре себебрикди хсуси къуватралди кIватIиз жезвач), гьазурнава. Кьуьд хъуьтуьлди хьуникди чIурарал хъсандиз векь акьалтнава, алафрин патай дарвал авач. Гьавиляй дулдин компания (им хипехъанар ва ветеринариядин къуллугъчияр патал виридалайни жавабдар ва четин вахт я) хъсандиз башламишна, давам жезва. Дербентдин зонада 70 % хипери кIелер ханва, абур сагъ-саламатдиз кIвачел акьалтзава. Санлай гьар виш хипекай ина, гьакI Кочубейда 98 % кIел къачун гуьзетзава. Ветеринарри (райондин ветуправленидин кьилин духтур Абдулгьалимов Вагьидин я) профилактикадин серенжемар вахт-вахтунда кьиле тухузвайвиляй гьайванар гьар жуьре азаррикай саламат я.
Къейд тавуна жедач, къишлахрал чубанарни абурун хизанар патал яшайишдин шартIар, гьайиф хьи, лап къулайсузбур яз амукьзава. Кьилди къачуртIа, купIаралди чим гузвай чилин къазмайра электричество кьванни авач. Чубанри шикаятзавайвал, аялар мектебдикай магьрум, ФАП са тIвар паталди я ва икI мад. Гьелбетда, ихьтин шартIара жегьилри хипехъанвиликай кьил къакъудзава. Нетижада майишатра чубанар бес жезвач.
— Иллаки Дербент зонадин къишлахрал яшайишдин къулайсуз шартIар хьунин кьилин себеб ана майишатрин кIвачихъ чил тахьун я, — къейдзава райондин УСХ-дин пешекар Адильхан Агьмедова. — Месела, чил авачирбурук акатзава СПК “Фий”, Музаимда 650 гектардал 2070 гьайван хуьзва, руководитель Г.Мегьамедов; Хинерин хуьруьн СПК “Удача”, Табасаран районда 370 гектардал 1355 МРС, 64 КРС, 10 балкIан хуьзва, руководитель Аскеров; Хинерин “Чурдихдади”, 440 гектардал 2184 МРС, 87 КРС хуьзва, руководитель А.Давудов; Чеперин “Дагъви”, 1000 гектардал 1590 МРС, 126 КРС, руководитель С.Балагаев ва икI мад. Са йисуз са, муькуь йисуз маса иесидин чилел жезвайвиляй анра яшайишдин кIвалерни ятахар аваданламишиз жезвач. Тажубдин кар я: гьайванар авайбуруз чил авач, гьа са вахтунда Кочубей зонада чпиз гьайванар авачир ва я лап тIимил авай майишатрин кIвачерихъ чилер гала. И месэлайра къайда тваз хьанайтIа, гьикьван хъсан тир!
— Четинвилерал расалмиш жезватIани (чубанриз зегьметдин ва ял ядай къулайвилер яратмишун, гьайванрин жинс хъсанарун, сар, хамар маса гун…), дагълух тIебиатдин чи шартIара хипехъанвилелайни малдарвилелай менфятлу хел хуьруьн майишатда авач. Виликрай и хиле виридалайни къиметлуди сар гьасилун тиртIа (са кило сарин къимет 15 кило якIундаз барабар тир), гила сар, хамар садазни герек амач, саки гадарзава. Хипер ацазмач. Гьукуматдин куьмекдалди и месэлаяр гьялна, хипехъанвилин менфятлувал хкажиз жедайдак умуд кутазва.
Дашдемир Шерифалиев
