Чапнавай ктабар дуьньяда пара ава. Абурукай са бязибур чпин девиррин энциклопедияр я лагьайтIа ягъалмишвал авач. Лезгийрин машгьур алим Алкьвадар Гьасан эфендидин 1913-йисуз Темир-Хан-Шурада араб чIалалди акъатай “Диван аль-Мамнун” тIвар алай ктаб гьахьтин энциклопедия яз гьисабиз жеда, XIX асирдин 2-паюна Дагъустанда, иллаки адан кьибле пата хьайи вакъиайрин. Гьайиф хьи, а ктаб чапна виш йисалай пара вахт алатнаватIани, ам къедалди я лезги, я урус чIалариз таржума авунвачир, ада авай фикирар ва делилар виш йисалай пара вахтунда я лезгийриз, я дагъустандин маса халкьариз ашкара тушир.
Гила Москвада араб чIалай урус чIалаз а ктаб таржума авунва ва чапдай акъудуниз гьазурна куьтягьзава. А ктабда Гьасан эфендиди вичи масабуруз ва масабуру вичиз араб чIалалди кхьей шиирар кIватIнава, а шиирар арадал атай шартIарикай ихтилатар ва вичин фикирар кхьенва. ЧIехи пай шиирарни алимдин вичин кьилел атай крарикай я. Гьасан эфенди вичин девирда Дагъустанда ва Ширванда машгьур кас хьуниз килигна, адан кьилел атай крар гьа девирдин машгьур инсанрихъ галаз алакъа авайбур я. Ктабда авай алимдихъ галаз сих алакъада хьайи ксарин тIварарин арада гилан несилриз течир пара тIварар ава. Абурукай са бязибур, ктабдай тайин жезвайвал, еке гьуьрмет авуниз лайихлубур я.
Къе чаз Гьасан эфендидин ктабдай цIийиз чир хъхьанвай Мисрихан тIвар алай касдикай рахаз кIанзава. Ам кьвед лагьай паб хкиз кIанзавай, вичел алимди, и ниятдиз килигна, дустунал хьиз хъуьтуьл хъуьруьнар авунвай кас яз ктабдай чаз чир жезва (Алкьвадар Гь. Диван аль-Мамнун. — Темир-Хан-Шура. 1913. — 99-100-чинар). Ам Етим Эминан патавни, кьвед лагьай паб вахчун фикирда аваз, адавай меслят кIанз атай, вич ахпа еке шаирдин “ТIварун стхадиз” зарафатдин шиирдин “игитдиз” элкъвей кас тир.
Бес вуч кас тир а Мисрихан, Етим Эминахъни Гьасан эфендидихъ галаз ихьтин сих алакъаяр авай? Адакай чаз чир хьайи делилри чун гьейранарна. Дугъриданни, чна уьмуьр кьатIунзавай тегьер уьмуьрдилай вичелай гьамиша усалди жезва. И фикирдин гьахълувал чаз сифтедай кьвед лагьай паб хкиз кIанзавай кас яз чир хьайи Мисриханакай эхирдай чир хъхьай делилри тестикьарзава.
Гьасан эфендиди вичин ктабда Мисриханакай са кьадар делилар гузва. ИкI, са шиирда ада кхьизва, бес вич суьргуьндиз акъудайла, танишрин чIехи пай, са тIимил ксар квачиз, вич галай патахъни элкъуьн хъувуначир. А вахтунда вичин гуьгьуьлар кьурбур анжах стхаяр, 1874-1877-йисара Куьре округдин начальник хьайи князь Орбелиани, Кьасумхуьрел алай дустар ва “гьажи Мисрихан” я, лугьузва алимди (Алкьвадар Гь.Диван аль-Мамнун. — Темир-Хан-Шура. 1913. — 131-чин). Четин вахтара вичихъ галаз алакъада хьайибурукай Гьасан эфендиди анжах са Мисриханан тIвар ачухдиз кьазва, амайбурукай, тIварар такьаз, гьабуруз талукь гафаралди кхьизва. А кас алимди вич патал вуж яз гьисабзавайтIа, адан буба вуж тиртIа, ам гьи хуьряй тиртIа ва ам бажарагъ авай шаир хьайиди чаз ктабдин 158-159-чинрай чир жезва. А чинра Гьасан эфендиди икI кхьенва (1):
“Зун Спасскда (2) авай вахтунда зи рикIин сир гвай дуст тир, вич рагьмет хьайи гьажи Пирвеледан хва тир гиливи малла гьажи Мисриханан ихьтин гафар авай кагъаз зав агакьна:
Зи варз квахьна вилерикай, циферик ква гъурбатда,
РикI кьурана къах хьанва зи, мус и бед вахт алатда?
Зи дустарихъ рикI акъатиз, рикI кузва зи, пис я гьал,
Азабрини мусибатри зун авунва саки лал.
Зи накъвари, акъваз тийиз авахьзавай вилерай,
Ранг дегишар авунва цин, физвай инин хуьлерай.
Ина зи кьил хьанва лацу, кIевнава ам къиравди,
Рехи хьанва зи чуруни — тир виликдай чIулавди.
Гьикьван чна и уьмуьрда залан дердер чIугуна?! —
Заз акI ава, акъвазда рикI, ерли динжвал такуна.
Куьн кьван кIани дуст авач заз, дава тир рикI кайила,
Квелай эмин(3) юлдаш авач бедбахтвилер хьайила.
Куьн галачиз хъвазвай яд чаз халис яд хьиз кIан жедач,
Куьн галачиз незвай фахъни чун патал тIям фан жедач.
Квез Аллагьди гурай, Гьасан, хъсанвилер авай кьван,
Квелай фад-фад гъвечIи хабар иниз атун чаз я кIан.
Мисрихана ина рикIел алатай вахт хкизва,
Акъваз тийиз, ви патахъай ада ялвар ийизва.
…Халикь, Вуна хуьх хъсан хва авай вири халкьарин (4),
Багьа Агьмед5, кьиле авай дуьз рехъ кьунвай ксарин.
Мад хуьх адахъ авай хизан, адан кардин юлдашар, —
Гьабур я кьван чаз чешнеяр, Ви ниятрин сирдашар”.
И шиир чна гьикьван зайифдиз таржума авуртIани, ам кхьей Мисрихан зурба бажарагъ авай, савадлу, уьмуьрдин гъавурда авай шаир хьайиди чавай чуьнуьхиз жедач. И шиир авай чар вичив агакьайла, Гьасан эфендиди “гуьрчегвилив ацIанвай, иер чIалан, аламатдин, нур гузвай гевгьердин хтар хьтин гафар авай кагъаз” вичив агакьна лагьана, Мисриханан шаирвилин алакьунриз еке къимет ганай. Деринриз гьахь тавуна, чунни и шиирдин сад лагьай цIарцIин метлебдиз ва ада авай образриз килигин. Абурай аквазва, виликдай Гьасан эфендиди вацра хьиз экв гайи, гила а вацран ериндал алай кас гъурбатдин цифери халкьдикай чуьнухарнавай уьмуьр Мисриханаз мичIи йиф хьиз тир. Бес ихьтин дерин метлеб ва гьейранардай образар авай цIарар кхьей, вичин бажарагъдиз Гьасан эфендиди еке къимет гайи кас шаир яз гьисаб тавурла, чавай вуж шаир яз гьисабиз жеда?!
Гьасан эфендидин ктабда гиливи Мисриханан мад са шиир ава, алим цIаяр атуникди начагъ хьайила кхьенвай. А шиирда Мисрихана Аллагьдивай начагъзавай Гьасаназ регьим авун тIалабунилай гъейри, а начагъзавайди гьихьтин зурба кас ятIа, Аллагьдин вилик шагьидвалзава (Алкьвадар Гь. Диван аль-Мамнун. — Темир-Хан-Шура. 1913. — 32-чин):
Эй чи Худа, Вун дуьньяда иеси я мергьяматдин,
Гьасан сагъра азаррикай, — Ваз ван атуй зи минетдин!
Атанвай пис цIаяр атIутI, — хъсан хьурай адан гьалар,
Эй зи Халикь, атIутI адан жасаддик квай вири тIалар!
Ам хкуда и дуьньяда авай вири азабрикай,
Эй чи Агъа, а бендедин фул хкуда кIарабрикай!
Адан уьмуьр яргъи ая — адаз къвезва авун хатур:
Ам я инсан кIелиз кIандай, и дуьньядиз фадлай такур,
Тежер хьтин зигьин авай, чидай пара месэлаяр,
Ам илимрин рекье ава, агакь тийиз вичихъ таяр.
Пишкеш ая Вуна уьмуьр а зурба кас кIандайбуруз,
Адал пехил гьар са бенде ракъура тIун Вуна суруз!
Куьне, дустар, зун айибмир ихьтин гафар акъатайла,
Квахьнава зи ийир-тийир, адав азар агатайла.
Гъил къачу мад залай куьне, дуьзди туштIа за лагьай чIал:
Квез къалуриз алахънавай зун зи рикIе гьатнавай тIал.
…Халикь, Вуна хуьх Ви бенде, чаз чешне яз вич халкь авур (6),
Ва хуьх адан хизанарни, йифен мичIе твамир абур.
Инал гъанвай кьве шиирди къалурзава, къедалди чаз вичикай хабар авачир, Етим Эминанни Гьасан эфендидин дуст хьайи гиливи Мисрихан зурба бажарагъ авай шаир хьайиди. Гьайиф хьи, Гьасан эфендидин ктабда чна гъанвай кьве шиирдилай гъейри, адан маса шиирар авач.
Мисриханан шииррикай хабар хьайила, адакай делилрин суракьда аваз, чун Гилийрал, Дербентдиз, Ярагъдал ва Махачкъаладиз акъатна.
Мисриханан невейрикай чун Гилийрин хуьре къенин юкъуз яшамиш жезвай, 1962-йисуз дидедиз хьанвай Мугьудинов Мисриханахъ ва Дербентда яшамиш жезвай, 1957-йисуз дидедиз хьанвай адан стха Мугьудинахъ галаз рахана. Абурун буба Жамалдин, чIехи буба Мугьудин, гьадалай чIехи буба Абдул-ЛетIиф ва гьадалайни чIехи буба малла Мисрихан тир.
Абурулай гъейри, чун Ярагъдал яшамиш жезвай, 1937-йисуз дидедиз хьайи Рустамов Гьажибуба халудихъ галазни гуьруьшмиш хьана. Адан диде Тажум Мисриханан хтул, яни руш Шагьназан руш тир. ГьакIни чун Гьажибуба халудин Гилийрал яшамиш жезвай халамугъли, 1932-йисуз ханвай Ханмегьамедов Мегьарам халудихъ галаз рахана. Адан дидени Мисриханан хтул, чна тIвар кьур Тажуман вах Шейрихан тир.
Архивдай гьатнавай документрай, Гьасан эфендидин ктабда авай делилрай ва невейри ийизвай ихтилатрай тайин жезвайвал, Мисрихан Гилийрин, Чепелрин ва Хакийрин къази тир гиливи Пирвеледан хизанда дидедиз хьана. Яш 10 йисарив агакьайла, аквадай гьаларай, ам бубади Ярагъдал Исмаил эфендидин патав адан медресада кIелиз ракъурна. Медреса куьтягьайла, адаз «малла» тIвар гана, ам Исмаил эфендидин миресрикай тир ярагъви Абдулгъанидин руш Мухлисатал эвленмиш хьана. (Инал лугьун герек я, Мухлисатан гъвечIи вах Салигьат Исмаил эфендидин вах Гьафисатан хцин – алкьвадарви Гьасанан – уьмуьрдин юлдаш хьана.)
Хизан кутуна, Гилийрал ацукьай Мисрихан, са вахт алатайла, вичин бубадин чкадал къази хьана. Адаз Мухлисата са кьадар аялар хана. Ахпа Мисриханаз кьвед лагьай паб хкиз кIан хьана, и кардин патахъай вичин дустар тир Етим Эминални Гьасан эфендидал меслят гъана. Абуруз кьведазни и кар хъсан акуначтIани, ада кьвед лагьай паб хкана, амма и кар къази тир Мисриханаз кутугнач: са тIимил кьван вахтарилай ам рагьметдиз фена. Кьвед лагьай папаз, Мисриханан невейри шагьидвал ийизвайвал, аялар хьанач.
Мисрихан 1886-йисан гад алукьдалди рагьметдиз фейиди чаз Махачкъалада авай гьукуматдин архивда хуьзвай 1886-йисан 10-июлдиз Гилийрал яшамиш жезвай хизанрин сиягьди къалурзава (ЦГА РД, фонд 21, опись 5, ед.хр. 78). А сиягьда Мисриханан тIвар авач. Адан чкадал къазивал 1886-йисуз адан чIехи гада Абдул-ЛетIифа ийизва, вич 1853-йисуз дидедиз хьанвай. Адан хизан сиягьда 100-нумрадик кваз къалурнава. ЦIийи къазидихъ 9 кьил хизан авай: гьам вич, 1883-йисуз дидедиз хьанвай адан хва Гьажибала, 1857-йисуз дидедиз хьанвай стха Абду-Халикь ва 6 дишегьли. А девирда хизанрин сиягьра дишегьлийрикай са делилни къалурзавайди тушир, абурун кьадар къалурунилай гъейри. А ругуд дишегьлидикай, чна фикирзавайвал, сад стхайрин диде Мухлисат я, кьве дишегьли стхайрин папар я, пудни — абурун рушар.
Мисриханаз авай са руш — Шагьназ 1886-йисуз гиливи Магьмудан гада Абдурагьманак гъуьлуьк квай. Чна тIвар кьунвай сиягьда къалурнавайвал, 1828-йисуз дидедиз хьайи Магьмудан бубадин тIвар Фетали тир ва гьа Магьмуда Гилийрин суддин, вичин къази (председатель) Абдул-ЛетIиф тир, жергедин судьяйрикай сад яз кIвалахзавай. А суддин амай жергедин судьяйрин тIварар ихьтинбур тир: Неби (Къафланан гада, кавха), Абу-Саид (Мегьамед-Небидин гада) ва Абас-Къули (Къадидин гада). Эхиримжи кьве кас, аквадай гьаларай, Гилийрилай тушир.
Мисриханан чIехи гада (Абдул-ЛетIиф) 1853-йисуз дидедиз хьуни, гьа йисуз Гьасан эфендидин чIехи гадани (Агьмед) дидедиз хьуни ва а кьве итимдин арада авай дерин дуствили чун фикирдал гъизва хьи, абур кьведни таяр тир ва абуру, гьина авачтIани, Ярагъдал санал кIелна. Вилик къалурнавай делилри ва Гьасан эфенди 1834-йисуз хайиди чир хьуни чаз гиливи Мисрихан тахминан 1834-1885-йисара и дуьньядал яшамиш хьана лугьудай ихтияр гузва.
Мисриханан невейриз адахъ шаирвилин бажарагъ хьайиди чна лугьудалди хабар авачир. Абуруз чизва чпин ата-бубаяр, Мисриханал къведалдини, гьадалай гуьгъуьнайни пуд хуьруьн къазияр хьайиди. 1892-йисан майдиз, къазивиле эцигунин къанунар дегиш хьайила, Мисриханан гада Абдул-ЛетIиф Дагъустандин чIехибуру мад сеферда вичин къуллугъдал тайинар хъувунай. И кар тестикьарзавай шагьадатнама къени адан невейри аманат хьиз хуьзва.
Чун Мисриханан невеярни галаз са шумудра Гилийрин сурара къекъвена. А сурарин къванерал кхьенвай делилрал ва агъсакъалриз чизмай ихтилатрал амал авуна, чавай малла Мисриханан гада Абдул-ЛетIифан, адан Шагьназ тIвар алай рушан гъуьл Абдурагьманан сурар алай чкаяр ва гьа кьве сурун кьилихъ галай малла Мисриханан вичин сур алай чка тайинариз хьана.
Мисриханан сур Гилийрин сурара авай тек са гуьмбет я. Ам тек сад хьуни ва ам алай чкади Мисриханаз вичин девирда халкьдин патай пара гьуьрмет хьайиди къалурзава. Алатай йисари гуьмбетдизни инсаф авунвач: ам яваш-яваш чкIизва…
Мисриханан ирсинин кьисметдикай рахайтIа, адакай Дербентда яшамиш жезвай шаирдин неве тир Мугьудина ихьтин шагьидвал ийизва: “Виш йисара кIватI хьанвай суддин канцеляриядин чарар алатай асирдин 30-йисара чи бубайри Самур вацIуз гадарнай, цIийи властди, адаз акси яз, араб гьарфаралди кхьенвай чарар кIвале хуьзва лугьуникай кичIе яз”. Низ чида, а суддин чарарихъ галаз Мисриханан “араб гьарфаралди кхьенвай” гьикьван шиирар Самур вацIа пуч хьанатIа…
Кьулан вацIа батмиш хьун кьисмет тахьай гиливидин кьве шиир къе чав Гьасан эфендидин ктабдай агакьнава. А шиирри гиливи Мисрихан савадлу кас ва бажарагъ авай шаир хьайиди къалурзава. Адан бажарагъдиз килигна, ада лезгийрин культурадин виридалайни зурба векилар тир Етим Эминахъни Гьасан эфендидихъ галаз кьвед лагьай паб патал авур гьуьжетунрилайни гилан несилривай гъил къачуртIа жеда…
Гилан девирда, чпикай санани са делилни авачир “гуьлгер таватарни” “лезги гьамдияр” милли культурадин тарихдиз “сухиз” алахънавайбур пара хьанвайла, вич шаир хьайиди тестикьарзавай делилар авай мад са лезгидин тIвар гьат хъувурла, чаз чиз, шад тежедай савадлу лезги жедач. Савадлу лезгияр, квез мубарак хьуй лезги халис шаиррин тIварарин арадиз мад са тIвар хтун! Адан тIвар “Гиливи Мисрихан” я!
________________________________________________________
1 И макъалада ганвай Гьасан эфендидин ктабдай къачунвай шиирар цIарба-цIар араб чIалай урус чIалаз таржума авурди И.Наcыров, абур лезги шииррин кIалубриз гъайиди М.Куьреви я.
2 Спасск — Урусатдин Тамбовский губерниядин са шегьер, Гьасан эфенди суьргуьнда хьайи.
3 Инал “эмин” гаф “умуд кутаз жедай” келимадин манада ишлемишнава.
4 Гьа девирда адет хьанвайвал, и шиир-ялвар Мегьамед пайгъамбардиз (ﷺ) бахшнавай цIараралди куьтягь жезва.
5 Инал Агьмед Мегьамед пайгъамбардин (ﷺ) куьруь тIвар я.
6 И шиирни ялвар я, адет хьанвайвал, Мегьамед пайгъамбардиз (ﷺ) бахшнавай цIараралди куьтягь жезвай.
Мансур Куьреви
