РФ-дин Госдумади  мукьвара “Уьзуьмчивални чехирчивал вилик тухунин гьа­къин­дай” закон кьабулнава. Ана,  Россиядин хейлин регионар хьиз, Дагъустандин экономикадин гзаф мен­фятлу и хилер гегьеншарун къейд­нава. Белки, гила мад Да­гъус­танда уьзуьмчивални че­хирчивал хуьруьн майишатдин гзаф менфятлу хилериз элкъвен хъийин.

И жигьетдай и цIарарин  автордиз ХХ асирдин 80-йисар рикIел хкиз кIанзава. Дагъустан Россиядин цех яз гьисабзавай. И дережадиз лайихлу хьунин себеб  чи республикада и хилерай хъсан нетижаяр къазанмишун тир.

1981-1985-йисара республикада  юкьван гьи­саб­далди йиса 302 агъзур тонн ципицIар кIватI  хъийизвай. 1984-йис лап вини дережадин кьадар — 384 агъзур тонн ракъинин кагьрабаяр гьасилайди хьанай­.

Шад жедай кар ам тир хьи,  и йисара Россияда гьасилзавай 35-40 % ципицIар ва 90 % коньяк Дагъус­тандай тир. Гила чи уьлкведин агьалийри ишлемишзавай, чебни бегьем еридинбур тушир чехиррин чIехи пай маса уьлквейрай гъизвайбур я, лагьанай РФ-дин Государстводин Думадин Председатель Владислав  Володина.

Къейд авуна кIанда хьи, Дагъустанда, иллаки адан кьиблепата ципицIар дегь заманайрилай авай.   Тестикьарзавайвал, чина уьзуьмар къадим заманайра, чи асирдал къведалди сад лагьай виш йисара гьасилзавай. Гьа икI дегь заманайрин тарихчияр  Страбона ва Геродота, арабрин писателар аль-Мукаддасиди, аль-Казвиниди ва чиниз атай масадбуруни чи ципицIрин тарифардай.

Дагъустанда  уьзуьмчивал вилик тухун  Россия­дин пачагь I Петрди, I Екатеринади теклифнай. Венгриядай атай чехирар хкуддай устIар, майор Туркулан, Кавказда пачагьдин патай кьетIен ихтиярар ганвай чIехи гьаким Воронцов-Дашкован тIварар кьун тавуна жедач. Дагъустанда уьзуьмчивални чехирчивал яваш-яваш виликди физвай. Гьа икI агроном С.М.Тимофеева 1885-йисуз Тифлисда чапдай акъатай гьахъ-гьисабда кхьенай: “Дербент шегьердин экономикади  гзаф асирра цуьк акъуднава,  яни багълара жуьреба-жуьре емишар, иллаки ципицIар битмишарзава”. Мадни кхьенай ада: “Дагъустанда саки 3500 десятина уьзуьмлухар ава, абурукайни 1301 — Дербентда, 180 — Порт-Петровскда (гилан Ма­хачкъала), Куьре округда (гилан Сулейман-Стальский район) Зизика, КIварчагъа ава”.

Дагъустандин дагълух районрин Гимри, Тлох, Унцукул хуьрерани дегь заманайрилай уьзуьмчивилел машгъул тир. 1885-йисуз гьазурай чехирдин кьадар Дербентда — 210 агъзур, Порт-Петровскда  40 агъзур ведродив агакьнавай.

Къейд тавуна жедач, Дагъустанда уьзуьмлухар михьиз терг  жедай чкадал атай дуьшуьшарни хьанай. Абурукай сад 1810-йисара чина, уьзуьмлухар терг ийиз, ругъунар битмишарун тир.

Лугьудайвал, Аллагьди гуда: XIX асирдин 70-йи­сара акъатай тIебии тушир ализаринди ругъунар гьасилунин кIвалах михьиз акъвазарнай. Кьиблепатан Дагъустанда мад уьзуьмчивилел машгъул хъхьана.

Кьвед лагьай дуьшуьш. Дуьньядин сад лагьай ва граждан дявейрин йисара (4 йисуз) уьлкведа уьзуьмлухрин майданар 3 агъзур гектардин, бегьер пуд сеферда, чехир гьасилун 4-5 сеферда тIимил хьанай.

Пуд лагьай дуьшуьш. 1941-1945-йисара (ВОВ)   уьзуьмлухар — 28 %-дин, бегьер — 4 сеферда, гьар са гектардай кIватI хъийизвай ципицIар 61 %-дин тIи­мил хьанай.

Кьуд лагьай дуьшуьш. Ичкибазвилин аксина тухвай сиясатдин нетижа. Ида вуч ганай? Тек са Сулейман-Стальский районда, 1984-йисарив ге­къигайла, 1990-йисуз уьзуьмлухар — 500 гектардин, бе­гьер — 7,2 тонндин, гьар са гектардай кIватI хъийиз­вай ципицIар — 24 центнердин,­ Ме­гьа­рамдхуьруьн районда 1984-йисуз гьасилай 16,4 агъзур тонндин чкадал 1990-йисуз 9 агъзур тонн, гьар са гек­тардин бегьер кьве сеферда тIимил ­хьанай.

Ихьтин гьалар михьиз чи республикадани арадал атанай. А чIавуз за республикадин набататар  хуьдай станцияда биолабораториядин заведующийвиле кIвалахдайла, “Лезги газетда” “Шехь, уьзуьмар­, шехь” кьил алаз макъала акъатнай. Бес гьикI акъвазда? 1984-йисав гекъигайла, 1990-йисуз уьзуьмлухрин кьадар — 21,6 агъзур гектардин, бе­гьер — 144,8 агъзур тонндин, гьар са гектардин бегьер 37,7 центнердин тIимил хьанвай.

1984-йисуз республикада 500 агъзур тонн ци­пицIар гьасилун къейднавай. Килиг садра, а вахтун­да Дагъустан Республикада авай 71 агъзур гектар уьзуьмлухар вири бегьердал атанайтIа ва  гьар са гектардай 75 центнер уьзуьмар кIватI хъийиз хьа­найтIа, 530 агъзур тонндилайни  гзаф жедай. Гьа­йиф, хьаначир.

Гила заз чи республикада уьзуьмчивални чехирчивал вилик тухун патал кьабулай гзаф менфятлу серенжемрикай лугьуз кIанзава. 1904-йисуз Дербентда багъманчивилин, уьзуьмчивилин школа тешкилнай. 1913-йисуз ина уьзуьмлухар хуьдай кьве чешнедин, тIур гудай са участокар, уьзуьмрин тегьенгрин герексуз хилер атIун патал 84 чешнелу участокар ачухнай. 1926-йисуз ина уьзуьмчивилинни майвачивилин станция тешкилайдалай кьулухъ уьзуьмчивилин илимдинни ахтармишунрин кIвала­хар гегьенш жезва. 1929-1930-йисара уьзуьмар гьасилдай са шумуд совхозни тешкилнай.

А вахтунда кьабулай серенжемрин метлеб цIийи уьзуьмлухар кутун артухарун, абурухъ гелкъуьн хъсанарун, бегьер артухарун тир. Авай колхозрилай гъейри,са кьадар маса колхозарни уьзуьмчивилел машгъул хьуниз мажбурнай. 1950-йисуз уьзуьмчивилел 242 колхоз ва 13 совхоз машгъул жезвай.

Кьабулай серенжемар себеб яз,1947-йисав ге­­къи­гайла,1956-йисуз уьзуьмлухрин майданар саки 3,4 сеферда артух хьанай.

Чи республикадин колхозрани совхозра и йисара уьзуьмчивилин хиле  хьайи дегишвилер таблицадай аквазва.

Таблица. Республикадин колхозрани совхозра 1960-1970-йисара уьзуьмчивал вилик фин

И таблицадин делилрай аквазвайвал, республикада уьзуьмчивал  хуьруьн майишатдин менфятлу хилез элкъвезвай.

РСФСР-дин министррин советди 1963-йисуз, Кьиблепатан Кавказдин СНК-кьабулай къарарралди, уьзуьмар гьасилдай совхозрин “Дагвино” объединение тешкилнай.

Шак алачиз, и йисара республикадин вилик-кьилик квайбуруни уьзуьмчивални чехирчивал вилик тухуниз гзаф фикир гузвай, идан гьакъиндай КПСС-дин Дагъустандин обкомдин бюроди, министррин советди 1974-йисан 9-октябрдиз ДАССР-да уьзуьмчивал вилик тухуниз талукь къарар кьабулуни шагьидвалзава.

И къарарда гьар са идарадиз (ведомство), районриз, колхозриз ва совхозриз тайин тапшуругъар къалурнавай. Гьа са вахтунда тIимил менфят авай колхозрин чкадал 13 совхоз тешкилнай. И серенже­мар себеб яз, 1974-йисав гекъигайла, уьзуьмлухрин майданар 18,9 агъзур гектардин артух хьанай.

Малум тирвал,  чи республика Россияда уьзуьмар гьасилзавай дибдинбурукай сад тир. Амма 1989-2000-йисара уьзуьмчивилиз гузвай фикир тIимил хьана. Дагъустанда и йисара 30-40 процентдив агакьна уьзуьмар кIватIиз хъжезмачир. Гьаниз килигна, 2000-йисалай уьзуьмчивилин хиле  комплекснидаказ кIвалахар башламиш хъувунай. Кьабулзавай серенжемрин мурад 2020-йисуз республикада уьзуьмлухрин майданар 60-65 агъзур гектардив, гьасилзавай лап хъсан еридин ципицIар 350-400 агъзур тонндив агакьарун тир. Абурукайни 120-150 агъзур тонн столовойдин сортаринбур жен.

И мураддалди Дагъустандин Халкьдин Собраниди 2000-йисан ноябрдиз уьзуьмчивилиз ва чехирчивилиз талукь закон кьабулнай. Гьукуматди  2004-йисуз кьабулай уьзуьмчивилинни чехирчивилин, ликер-эрекьчивилин хилер гележегда вилик тухуниз талукь къарардалди “РД-да 2001-2006-йисара  уьзуьмчивални эрекьчивал вилик тухунай программа” тестикьарнай. Анал кьуд йисуз цIийи уьзуьмлухар 47 агъзур гектарда кутун къалурнавай.

И вахтунда, яни 2003-йисуз, “Махачкъаладин хабарар” газетда, “Мад уьзуьмлухар шехь хъийида” кьил гана, макъала чапнай. А макъала за, РАН-дин ДНЦ-дин тIебиатдин ресурсрин институтдин директордин заместителвиле кIвалахзавайла, Къаякент районда “Каякентский” ГУП-да тегьенгриз стIал-стIал яд гуниз талукьарнавай семинардин нетижайрал бинеламиш яз кхьенай.

Ана Дагъустандин Гьукуматдин Председателдин а чIаван заместитель Гь. Гьамзаева, ДАССР-дин мелиорациядин хуьруьн майишат целди таъминарунин  а чIаван министр Д.Айдемирова, илимдин ахтармишунардай ва проектринни технический уьзуьмчивилин институтдин директор А.Аджиева (рагьмет хьуй вичиз), Къаякент райондин админи­страциядин виликан  регьбер М.Шихсаидова, РАН-дин ДНЦ-дин биологиядин такьатрин работникри иштиракнай. Семинардин нетижаяр кьадайла, Гь.Гьамзаева лагьанай: “И ва маса серенжемрин куьмекдалди уьзуьмчивал йигин еришралди вилик тухун, са шакни алачиз, таъминарда”.

Винидихъ къейднавайвал, Дагъустан Россиядин уьзуьмчивилин цех тир. Ихьтин виниз тир дережадиз хкаж хьун, гьелбетда, гзафни-гзаф “Дагвино” объединенидин совхозрилай, и карханайрин регьберар хьайи М.А.Алиевалай, М.Амировалай, А.Чареватенкодилай, Х.Шихсаидовалай, М.Шихсаидовалай аслу хьанай. Чи республикада уьзуьмчивални чехирчивал вилик финик чпин еке пай квай М.Пейтелан, Д.Гьажиеван, Н.А.Алиеван, Ш.А.Абрамован, А.М.Аджиеван, Д.Темирханован, М.Мегьамедован, А.Алиевадин, чи ватанэгьли Н.Загьирован, уьзуьмчивиляйни чехирчивиляй кадрияр гьазурзавай  М.Жамбулатован, Т.Исмаилован тIварар­ни кьун тавуна жедач.

Уьзуьмчивиляй Россиядин Москвада акъатзавай “Защита, карантин растений” журналдиз акъатай уьзуьмчивилиз талукьарнавай цIудралди макъа­лайрин, и рекьяй кьве ктабдин, республикада чап авур “Уьзуьмар гьасилиз сортар районламишуникай ва менфятлувиликай”, “Уьзуьмар интефикация авунай абур хуьнуьх”, “Дагъустандин уьзуьмлухра паутиный клещ”, “ГъвечIи майданра багъларни  уьзуьмлухар битмишарун” (интеграция выращивание  садов и виноградников), “Уьзуьмлухар хуьнин рекье интеграциядин къайда” (“Интегрированная система защиты виноградников” макъалайрин авторрикай сад жув хьунал заз дамахиз кIанзава.

Аламудин Шихрагьимов,
Дагъустандин тIебиат хуьнин гьуьрметлу къуллугъчи, Россиядин журналистрин Союздин член