Дагъустандин автономиядин — 99 йис
Дагъустандин Автономный Советрин Социалистический Республика. Ам ХХ асирдин сифте кьилерай Урусатдин пачагь тахтунай вегьинихъ, 1917-йисан Октябрдин инкъилабдихъ, фялейрин, лежберрин ва аскеррин советар, Россиядин Социалистический Федеративный Советрин Республика тешкилунихъ галаз алакъалу яз арадал атана.
Эгер чна тарихдин ктабдин чинриз вил вегьейтIа, аквада хьи, Дагъларин уьлкве Урусатдин империядик 1860-йисан апрелдилай акатна. Пудкъад йисан девирда, инкъилаб жедалди, пачагьдин администрацияди Дагъустандин экономикади, культуради, сиясатди империядихъ галаз санал виликди камар къачун патал хейлин алахъунар авунай. Дагъларин районра, хуьрера хейлин дегишвилер туна. Абурукай кьилинди Кавказда сиясатдин гьалар пайгардик кутуниз куьмек гайи административный реформа я. Урусатдин гуьзчивилик кваз, законсузвилериз, татугайвилериз, истисмарвилиз рехъ гузвайтIани, дагълух маканда хуьруьн майишат, алишвериш, малдарвал вилик тухудай мумкинвилер арадал гъана. Чка-чкада светский школаяр, вузар, культурадин маканар ачухна, милли интеллигенция арадал атана.
Октябрдин инкъилабди дагълариз мадни цIийивилер, дегишвилер гъана. Сиясатдин еке метлеб авай и вакъиайра лезги халкьдин векилрини иштиракна ва хейлинбуру халкьдин абад гележег патал чпин чанарни къурбандна.
1920-йисан ноябрдиз Темир-Хан-Шурада Дагъустандин халкьарин чрезвычайный съезд кьиле фена. Анал РСФСР-дин милли крарин рекьяй нарком Иосиф Сталина Дагъустандин Советрин Автономиядин гьакъиндай Декларация малумарна. 1921-йисан 20-январдиз Вирироссиядин Центральный Исполнительный Комитетди махсус Декретдин бинедаллаз Дагъустандин Автономный Советрин Социалистический Республика тешкилнавайди тестикьарна. ЦIийи республика РСФСР-дин къурулушдик акатна.
ДАССР цIуд округдикай ибарат хьана: Авар, Анди, Гуниб, Дарги, Къазикъумухдин, Къайтагъ ва Табасаран, Куьре, Самур, Темир-Хан-Шура, Хасавюрт ва Каспий гьуьлуьн къерехда авай мулкни. Са тIимил геж хьиз ДАССР-дик Къараногъайдин, Къизлярдин, Крайновкадин, Тарумовкадин районарни, Къизляр шегьерни кутун хъувуна.
Винидихъ къейднавай Декретди Дагъустан АССР-дин сергьятар тайинарна, миллетрин арада мулкар патал авай гьуьжетрал эхир эцигна, республикадин регьбервал гудай органар, закондин бинедаллаз месэлаяр гьялдай гьалар арадал гъана. Яваш-яваш ДАССР, халкьдин майишат вилик тухунай Кеферпатан Кавказда лап кар алай регион яз, кIвенкIвечийрин жергеда гьатна. Дагъларин уьлкведин халкьари гьа вахтунда дуьз къарар кьабулайдал, виликди фидай важиблу рехъ хкягъайдал къе са шакни гъиз жедач. Ида республикадиз вичин мулкар хуьдай, халкьдин майишатдин жуьреба-жуьре хилерай виликди фидай, дагъвийриз чпин яшайиш хъсанардай мумкинвал яратмишна.
Республикадин мулкариз талукь яз гуьгъуьнин йисара мадни дегишвилер арадал атана. 1922-йисан 16-ноябрдиз ДАССР-дик, Терский губерниядикай хкудна, Къизлярдин округ ва Ачикулакский район кухтуна.
Истисмарвиликай, ханарикай, беглерикай, граждан дяведикай азад хьайи дагъвийри гьар са хиле гьакъисагъвилелди кIвалахна, абуру хъсан патахъ жезвай дегишвилер хушвилелди кьабулна. 1923-йисуз республикадин зегьметдин агалкьунар РСФСР-дин Зегьметдин Яру Пайдахдин ордендалди къейдна.
1928-йисан 22-ноябрдиз республикада округрин ва районрин чкадал 26 кантон ва 2 подкантон тешкилна. 1929-йисан 3-июндиз кантонар къуватдай вегьена ва районар тешкилна. 1931-йисан 6-сентябрдиз ДАССР Кеферпатан Кавказдин крайдин къурулушдик кутуна. 1937-йисан 12-июндиз Виридагъустандин Советрин чрезвычайный 11-съезддал ДАССР-дин Конституция кьабулна.
1965-йисуз республика — Ленинан, 1970-йисуз Октябрдин революциядин орденралди къейдна.
1993-йисан 25-декабрдиз Россиядин Федерациядин Конституция къуватда гьатайдалай гуьгъуьниз ДАССР-дикай Дагъустан Республика хьана. Алай вахтунда республика цIуд шегьердикай ва 42 райондикай ибарат я. Республикадиз РД-дин Кьили регьбервал гузва. Халкьдин Собраниди важиблу законар кьабулзава. РД-дин Гьукуматди халкьдин майишат идара ийизва.
Советрин девирда арадал гъайи Дагъустандин государстводихъ гьар са рекьяй йигин еришралди вилик фидай еке мумкинвилер хьана. Республикада хейлин заводар, фабрикаяр, кIелдай чкаяр, культурадин маканар эцигна, экономика, культура вилик тухвана, рекьер туькIуьрна, дагъвийрин аялриз кIелдай, кIвалахдай, яратмишдай вири жуьредин къулайвилер арадал гъана. Дагъустан промышленность, хуьруьн майишат, илим, культура, спорт, искусство вилик фенвай республикадиз элкъвена. Политикада, государстводин къурулушда, илимда, искусствода, литературада, спортда зурба агалкьунар къазанмишнавай дагъустанвияр, гьа гьисабдай яз лезги халкьдин векиларни, республикадилай, Россиядилай къецепатани машгьур хьанва. Абурун баркаллу крарилай жегьилрини чешне къачузва.
Къенин йикъакай рахайтIа, республикада хъсан патахъ кьиле физвай дегишвилери, зегьметчи инсан патал тухузвай сиясатди гьар сад шадарзава. Дагъустандин халкьари стха халкьарин арада аваз абад, агьваллу гележегдихъ камар къачузва. Виридан гьакъисагъ зегьметдалди къазанмишзавай агалкьунрин бинедаллаз къенин несилди мадни виликди, зегьметдин гъалибвилерихъ инанмишвилелди камар къачузва. Абуру Россиядин Федерациядин государство, чи республика къудратлу, къуватлу авуник, халкьдин яшайиш хъсанаруник чпин зегьметдин пай кутазва.
Хийир Эмиров
