Адет яз, гьар йисан февралдин сад лагьай пай акъатайла, Россиядин Президент В.Путина РФ-дин Федеральный Собранидиз Чар рекье твазвайди тир. ЦIи и кар фад авунихъ, зи фикирдалди, вилик эцигнавай месэлайрив вахтунда, йисан сифте кьилелай эгечIу­нин фикир-макьсад ава. ЦIинин Чарче вилик­ эцигнавай месэлайри къалурзавайвал, шаксуз, чи уьлкведин тарихда цIийи чин ачух­за­ва. Сифтени-сифте Президент демографиядин месэладал акъвазун дуьшуьшдин кар туш. Инал кIанзни-такIанзни алатай асирдин 90-йисар рикIел хквезва. Исятда  къудратлу уьлкведа алаш-булаш гьалар хьайи девирдин аялар я эхир уьмуьрдин шегьредал камар къачунвайбур. Садазни сир туш а чIавуз  Ватандин ЧIехи дяведин йисарилайни тIимил аялар ханвайди. Къе уьлкведи абурун къайгъударвал чIугуни чи геле­жег­  экуьди жедайдахъ инанмишвал гузва. Президентди вичин Чарче яшайишдин, здравоохраненидин, экономикадин…, яни чпелай уьлкведин къудратлувал гзаф кьадарда аслу тир хейлин месэлайриз  кьетIен фикир ганва…

Президентди къейднавайвал, Россиядин кьисмет, адан тарихдин гележег чалай, чун авай кьадардилай, Россиядин хизанра са йи­салай, вад йисалай, цIуд йисалай шумуд аял хадатIа, абур гьихьтин пешейрин сагьибар яз чIехи ­же­да­тIа, уьлкве вилик фин патал­ абуру вуч ийида­тIа ва абур патал уьмуьрда гьихьтин ивирри­ кьи­­лин чка кьадатIа, гьадалай гзаф крар аслу я.

“Къе чун 147 миллион ава. 2000-йисарин юкьварилай башламишна  демографиядин гьалар са бубат хъсанариз алакьна, гьаниз килигна школайра кIелзавай аялрин кьадарни къе артух хьанва. Амма исятда чна демо­графиядин жигьетдай лап четин вахтуниз кам вегьенва — 1990-йисара дидейриз хьайи аялри хизанар кутазва. Хазвай аялрин кьадар мад тIимил жеда. ГьикI хьи, ихтилат физ­вай девирда кьве аял авай хизанар тIи­мил хьанвай”, — къейднава Чарче.

Президентди, хизанриз куьмек гуниз талукь яз яргъал йисарин программаяр туькIуьр­дайла, уьмуьрдин тайин гьалариз килигна къимет гун, абур веревирд авун,  жегьил, гзаф ая-лар авай ва тамамбур тушир, яни кьилди дидеди (ва я бубади) аял (аялар) чIехи ийизвай хизанар гьихьтин четинвилерал расалмиш жез­ватIа, кьил акъудун герек тирдал фикир желбзава.

И жигьетдай виридалайни хци месэла — би­цIекдиз яслида чка гьатун тирди къейд авунихъ галаз сад хьиз, уьлкведин Кьили 2021-йисан эхирдалди яслийра 225 агъзур цIийи чка арадал гъун патал регионриз куьмек гунин макьсаддалди федеральный бюджетдай пулдин такьатар чара авунвайдакай, ам­ма 2018-2019-йисара лазим тир 90 агъзур чка гьазуриз тахьанвайдакай лагьана. Вири санлай арадал гъанвай 78 агъзурдакай гьакъи­къатда анжах 37,5 агъзур чка тамамвилелди гьазурбур я. Амайбурулай къенин йикъалди лицензия къачуз алакьнавач. Гьаниз килигна а чкаяр аялар кьабулиз гьазур туш. Президентди и месэладай кIвалах хъсанаруниз, рехъ ганвай кимивилер арадай акъудуниз эвер гана.

Сир туш, зегьмет чIугвадай чка, пул къведай пад авачирла, хизанда гзаф аялар хана чIехи ийида лагьана умуд кутаз жедач. Къенин девирдин  истемишунар масабур я. Мажибрикай рахайтIа, чи уьлкведин бязи регионар квачиз, виринра абур гъвечIибур я. Бязи делилралди, 70-80% хизанрин дуллухар агъузбур я, асул гьисабдай — аялар галай хизанрин. Президент демографиядин гьалариз кьецI гузвай, лап хциди тир и месэладални акъвазна. ИкI, алай йисан январдилай хизанда авай гьар са касдал яшамиш хьун патал тайинарнавай пулунин агъа кIанин кьве кьадардилай артух тушиз доход къвезвайбуруз сад ва кьвед лагьай аялриз гьар вацра пул гуда. Кьилиндини, 1,5 йисалди — ваъ, 3 йис та­­­мам жедалди. Хгудай пулдин кьадар гьар са регионда яшамиш хьун патал тайинарнавай пулдин агъа кIанин кьадардилай аслу жеда. 2020-йисуз Дагъустан Республикада  аял патал винидихъ къалурнавай пособидин кьадар 10119 манат я. Идалайни гъейри, Россиядин 75 регионда ( Уралдин вири регионар, Сибирь ва Дальний Востокни кваз)  пуд лагьай ва гуьгъуьнин  аялризни феде­ральный­ бюджетдин куьмек галаз пулар гуз га­тIун­нава.

Уьлкведин Кьили аялдин 3 йис тамам хьайи­ла  гузвай пулар акъвазарзавайди, ида хизан кIеве твазвайди 3-далай 7 йисалди яш­да авай аялар галай дидейривай кIвалах­ал­ экъечIиз тахьунни фикирда кьуналди гудай пуларикайни лагьана.

Зи фикирдалди, Президентдин Чарчи ви­ридак шадвал, гьукуматдин патай къайгъударвал гьисс авунин руьгь кутазвай кар гила 2020-йисан 1-январдилай сад лагьай аял хьайи хизанриз дидевилин сертификат гун я. Алай вахтунда и программа 2021-йисан 31-декабрдалди кардик хьун гьисаба кьунва. Гила ам 2026-йисан 31-декабрдалди давамарда. ЦIи кьиле тухвай индексациядилай кьулухъ дидевилин капиталдин кьадар 466 617 манат я. Президентди хиве кьурвал, адан индексация идалай кьулухъни ийида. Идалайни гъейри, хизанда кьвед лагьай аял хайи­ла, мадни 150 агъзур ма­нат дидевилин  капи­талдал алава хъжеда. 2020-йисуз, эгер хизанда кьвед лагьай аял ханваз хьайитIа, дидевилин капитал  616  617 манатдин кьадарда аваз гуда.

РикIел хкин: идалай вилик кьабулнавай къарардин бинедаллаз, хизанда пуд лагьай аял  хайила,  ипотека  къачунвайбуруз  куьмек яз, гьукуматди 450 агъзур манат “хкудзава”. Гила, санлай къачурла, пуд аял авай хизанрив гьукуматдин патай миллион манатдилай артух пул агакьзава. Имни са кьадар регионра кIва­лер маса къачунин кьадардин тахминан са пай я.

Владимир Путин вичин Чарче сагъламвал хуьнин, мягькемарунин месэлайрални та­мамдаказ акъвазна. Кьилди къачуртIа, ФАП-рин — сифтегьан звенодин кIвалах къайдадик кутуникай раханва. Президентди къейд авурвал, абурун макьсад чкадал лазим справ­ка кхьена, райцентрадиз рекье туналди­ куьтягь хьа­на кIандач. Милли проектда къалурнавайвал, фельдшервилинни акушервилин пунк­тара зегьмет чIугвазвайбурухъ чкадал азарлуйриз куьмек гудай алай аямдин тадаракар ва лазим тир вири шартIар хьун лазим я. И жи­гьетдай В.Путина Вирироссиядин халкьдин фронт­ди­вай (ОНФ) гьаларал  гуьзчивал авун тIа­лабна.

Здравоохраненидин хиле хци мадни кьве месэладиз — кадрияр гьазуруниз (кIвалахдал желб авуниз) ва азарлуяр дарманралди таъминарунизни  Президентди вичин Чарче артух фикир ганва. Къейднавайвал, алай йисуз пулсуздаказ ва я кьезилвилер аваз дарманар агакьдай ксарин сад тир регистр кардик акатда. Идалайни гъейри, неинки фармацевти­кадин карханайра, гьакIни абурухъ галаз ала­къалу амай хилерани, гьа гьисабдай яз аптекайрани дарманрин еридал гуьзчивал артухарда.

Президентди вилик месэлаяр гзаф эциг­нава, абур гьялдай рекьер — хуьлерни къа­лурнава. Хиве жавабдарвал авай гьар са кас абур гьялунив рикI гваз эгечIун, яргъал тевгьена, уьмуьрдизни кечирмишун важиблу я. Къуй акьалт­завай несил сагъламди, гележегни хуш-бахт­луди хьурай!

Рагнеда Рамалданова