Фашистрин Германияди Советрин Союздал алчахвилелди ве­гьей йикъалай Ватандин азадвал, аслу туширвал душмандикай хуьн патал вишералди лап къизгъин, ивияр экъичай, агъзурралди инсанар къурбандриз элкъуьрай ва тарихда гьатай женгер кьиле фена. Абурук Крым немсерикай азад хъувунин женгни акатзава.

Якъин делил я, дяведин сифте варцара Яру Армиядихъ Гитлеран кьушунрин хура акъваздай бес кьадардин къуват авачир. Гьавиляй ада кьулухъ чIуг­вазвай. 1941-йисан ноябрдиз Яру Армия Крымни фашистрин гъиле вугуниз мажбур хьана. Чи кьушунри Таманский полуостровдал сенгерар кьуна. Инай кьил кутур гьужумдихъни разивалдай нетижа хьанач. Чи кьушунри Керченский проливдал кьван кьулухъди чIух­гуна. Немсери чпин гъиле гьатай чилел Украинадин рейхскомиссариатдик кваз Крымдин генеральный округ тешкилна. Администрациядин кьилени А. Фрауэнфельд акъвазна. Нацистрин сиясатдал амалзавай фашистри сифте нубатда коммунистар къирмишзавай. Абурулай алатайла, чувудриз, къарачийриз, крымчакриз, караимриз инсафзавачир. Садбур, эшелонриз ягъиз, РагъакIидай патахъ тухвана, амайбур агъзурралди тергна.

Москвадин кIаник, Сталинграддин къваларив, Курскдин мулкара фашистриз гьич рикIелай тефидай ягъунар кьурла, Гитлеран “магълуб тежер” армияр сад-садан гуьгъуьналлаз барбатI авурла, Яру Армиядиз фронтдин вири сергьятра зурба гьужум тешкилдай мумкинвал, такьат хьана.

1944-йисан апрелдиз Советрин Ар­мияди Крымни азад хъувунин гьу­жумдик кьил кутуна. 8-апрелдин экуьнахъ Украинадин 4-фронтдик акатзавай артиллерияди ва гьавадин кьушунри фашистрин сенгеррал гуьллейрин ва бомбайрин хар къурна. Ахпа гъиле-гъил аваз Сивашдин сенгердилай 51-армияди гьужум давамарна. Гвардиядин 2-ар­мияди Армянск азадна. Пуд йи­къан акьалтIай къизгъин женгерилай гуьгъуьниз чи кьушунри Сивашдилай кьибледихъ душмандин сенгеррай пад акъудна ва ида танкарин 19-корпусдиз виликди гьерекатдай май­дан ачухна. 11-апрелдиз немсеривай Жанкой вахчуна. Керчь хуьз сенгер кьунвай фашистар, чеб гьалкъада ва есирда гьатуникай къурху аваз, гзаф кьадар яракьарни туна, катна.­

Къейд авун лазим я хьи, Крым азад хъувунин женгера Украинадин 51, гвардиядин 2, гьавадин 8 ла­гьай­, Примордин кьилдин армийри, танкарин 19-корпусди,  ЧIулав гьуьлуьн флотди ва Азовдин флотилияди чпин гьунарар къалурна. Санлай къачурла, гьужумдиз 470 агъзур кас, 5982 туп ва миномет, 559 танк ва 1250 самолет желбна.

Яру Армиядин хура вермахтдин 17-армия, немсерин — 5 ва Румыниядин 7 дивизия, атлуйрин, дагълара дяве ийидай ва армиядин 5-корпусар, артиллериядин 279-бригада ва мадни пияда дивизияр акъвазнавай.

Фронтдин вири майданра гъалибвилер къазанмишуни гьевесламишнавай яру аскеррин вилик пад кьадай  къуват душмандихъ амачир­. 12-апрелдиз чибур Керчдиз гьахьна. Са йикъалай Симферополь ва Феодосия азадна. 16-апрелдиз кьушунар Севастополь ше­гьердин къваларив агатна. Амма сифте гьужумдиз фашистри дурум гана. Шегьерда еке къуватар кIватI­навай душман катарун патал хъсандиз гьазур хьана кIан­завай. Командованиди гьужумда иштиракзавай вири армияр сад авуна ва командующийвилени К. Мельник тайинарна.

“Крым эхир нефесдалди хуьх” лагьана ганвай Гитлеран буйругъдиз табий армийри Севастополдив чибур гатIумарзавачир. Крым гъиляй акъатун кумаз Гитлераз Румынияни Болгария нацистрин блок­дикай хкечIунин къурху авай. Апрелдин амай вири йикъара советрин армийри гьикьван алахъунар аву­натIани, Севастополдиз гьахьиз  алакьнач. Эхир 5-майдиз чибур кар алай гьужумдив эгечIна. Кьуд юкъуз­ давам хьайи къати женгерилай гуьгъуьниз немсери кьулухъ чIугу-на. Агьалийри Яру Армиядин кьушунар шадвилелди къаршиламишна. 12-майдиз душмандин кьушунрикай амукьайбуру яракьар чилел гадарна. Артиллериядин, бомбайрин куьмекдалди ЧIулав гьуьлел алай Румыниядин флотни барбатI­на. Германиядин лап зурба “Тотила” ва “Тейя” гимиярни батмишарна. И женгера фашистрин 140 агъзур аскер ва офицер тергна, чибуру гзаф кьадарда яракьар кьуна. Вири вахтунда армиядиз чи партизанрини еке куьмекар гана.

Крым азад хъувуникди чибуру ЧIулав гьуьл чпин гуьзчивилик кухтуна ва Германиядин, Румыниядин, Туьркиядин, Болгариядин гьалар зайифарна.

Инсафсуз душмандин гъилик саки пуд йисуз хьайи халкьди пара шадвалнай, амма оккупациядин вахтунда немсерихъ галаз санал кIва­лахна, абуруз хушуналди къуллугъна лугьуз, Крымдай 183 агъзур кас татарар ва хейлин эрменияр, грекар, болгарар суьргуьндиз акъудна. Идал къведалди, дяве башламиш хьайи сифте варцара, полуостровдай 60 агъзурдалай виниз Крымдин немсерни масанриз куьчарнай. Анжах 1967-йисан 5-сен­тябр­диз СССР-дин Верховный Советдин Президиумди “Крымда яшамиш жезвай татар миллетдин агьалийрин гьакъиндай” Указ акъуд­най ва 1941-1944-йисара фашистриз хушуналди къуллугъ авур са кьадар татарвийрин тахсир гьахъсуз вири халкьдал илитIун ягъалмишвал тирди хиве кьунай ва патарал акъуднавай татарвийриз Крымдиз хкведай ихтияр ганай.

1954-йисан 19-февралдиз СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин Указдалди Крымдин область РСФСР-дикай хкудна, Украинадин ССР-дик кутуна. Къарарда къейднавай: “Крымдин областдин ва УССР-дин арада авай ма­йишатдин, культурадин сих алакъаяр, экономикадин рекьяй умумивал, мулкар сад-садаз мукьва тирвиляй ва дяведилай гуьгъуьниз арадал атай четинвилер, агъзурралди татарар ва маса миллетар масанриз суьргуьн авуна, кIвалах­дай инсанар тIимил амукьун фикирда кьуналди, Крымдин область Украинадин ССР-див вахкузва…”

Советрин Союздин девирда Крымдини вири республикайрихъ, областрихъ, крайрихъ галаз санал виликди, абадвилихъ, асайишвилихъ, мублагьвилихъ камар къачуна. Ина курортрин индустрия вилик тухуниз кьилин фикир гана. Амма Советрин Союз чукIурунихъ  галаз алакъалу яз Крымдин халкьарин яшайиш, областдин экономика усалвилихъ элкъвена. 1991-йисан 24-августдиз УССР-дин Верховный Советди Украинадин аслу туширви­лин гьакъиндай Акт кьабулна.  1992-йисан 5-майдиз Крымдин Автономыный Республикадин Верховный Советди “Крым Республикадин государстводин кьилдинвал малумарунин гьакъиндай  Акт” декларация, 6-майдиз КАР-дин Верховный Советдин ирид лагьай сессиядал Крымдин Конституция кьабулна, амма Киев датIана крымвияр чпин ихтияррикай магьрумдай рекьер жагъуриз алахъна.

Анжах 2014-йисан февралдиз вирида фадлай гуьзлемишзавай вакъиайрик гьерекат акатна. 60 процентдилай виниз урус агьалияр яша­­­миш жезвай Керчь, Симферополь, Севастополь, Феодосия, Ев­па­тория ва маса шегьеррани государстводин дараматрин къаварилай Украинадин пайдахар алудна, Россиядин пайдахар хкажна. 2014-йисан 6-мартдиз Крымдин Верховный Советди Республика Россиядин Фе­дерациядик адан субъект хьиз экечI­завайдан гьакъиндай къарар акъудна. 11-мартдиз КАР-дин Вер­ховный Советди ва Севастополь шегьердин Советди КАР-дин ва Севастополь шегьердин аслу ту­ширвилин гьакъиндай къарар кьабулна. Ина кьиле фейи референдумда полуостровдин 82 процент агьалийри иштиракна ва сес гайи 96 процент агьалийри Россиядин Федерациядик эхкечIунин тереф хвена. 2014-йисан 18-мартдиз Крымдин Республика Россиядин Федерациядик кьабулунин гьа­къин­дай Россиядин Федерациядин ва Крымдин Республикадин арада икь­рардал РФ-дин Президент В.Путина къул чIу­гуна. Анлай инихъ пуд йис алатнава ва крымвийри чпин къенин йи­къал­ рикIивай шадвалзава ва гьа са вахтунда Донбассда арадал атанвай къизгъин гьаларин гьакъиндай гьайифни чIуг­вазва.

Нариман Ибрагьимов