Алукьнавай цIийи, 2020-йисарин, девирда Кьиблепатан Дагъустандин вилик гьихьтин везифаяр акъваззава? Лагьана кIанда хьи, регионда гьялна кIанзавай месэлайрин сан кьун четин я.

Гьелбетда, чкадин агьалияр, чпин ери-бинеяр туна, кьил хуьн патал масанриз куьч хьунин вилик пад кьун Кьиблепатан Дагъустан патал кар алай месэла я. Амма и кIвалах дуьзгуьндаказ гуьзчивилик ку­тун­ четин акъваззава, гьикI лагьайтIа, агьа­лияр санай масанриз куьч хьуниз талукь статистикадин ихтибар ийиз жедай хьтин делилар авач. Гьар гьикI ятIани, чпин ери-бинеяр таз, масанриз куьч жезвай агьа­лийрин кьадар гзаф я.

2010-йисара и татугай кIвалах лап гегьенш хьана. 2000-йисара республикадин шегьерар гьелелиг хъсан ериш аваз вилик физвайтIа, алай вахтунда абур вилик финни­ зайиф жезва.  Шегьеррин са кьадар агьали­ярни кьил хуьн патал маса регионриз ва гьатта къецепатан уьлквейриз физва. И кIвалахдин майданар  дуьзгуьндаказ къалурзавай делилар гьелелиг авач. И кар дагълух хуьрера  кьиле тухун иллаки четин­ я. Мисал яз, хуьре 150 кас амукьун, ана ла­гьайтIа, 300-500 кас регистрация авунваз­ хьун мумкин я.  Са кар ашкара я: агьалияр кьил хуьн патал, чпин ери-бинеяр туна, ма­санриз куьч хьунин  месэла акьалтIай хцибурун жергедик акат­зава. И кар себеб яз республика  чанда­ къуват-такьат авай, регион хъсан ериш аваз вилик тухуз алакьдай хейлин жегьил­рикай магьрум жезва.

Экономика

Регион кIевяй акъудун патал и хиле авуна кIанзавай кIвалахрин майданар лап екебур я. Агьалияр масанриз куьч хьун — им инсанриз чпин кьил хуьдай рехъ жа­гъун­ тавунихъ, кIвалахдин чкаяр бес та­хьу­нихъ галаз алакъалу месэла я. ГьакI хьайи­­ла, региондихъ экономика вилик тухун патал авай мумкинвилерикай та­мам­вилелди менфят къачун герек я. Анжах са хуьруьн майишат вилик тухуналди  гьалар виле акьадайвал хъсан патахъ дегишариз жедач. Алай макъамда и хиле  арадал гъизвай къазанжияр са акьван екебур туш. Мисал патал, 2019-йисан зулухъ Ахцегь районда арадал атай гьалар ­фикирдиз къачун. Ина  паталай къвезвай ксари чкадин агьалийривай са килограмм ичер 3,5 манатдихъ маса къачузвай. Маса гафаралди лагьайтIа, са тонн емишар  гьа­­силай, кIватI хъувур ва абур кьабул­дай­­ пунктариз вахкай багъманчидив агакьайди анжах 3500 манат пул я. Гьа и кьадар пул лагьайтIа, шегьердин агьалидивай  са кьве юкъуз таксида аваз  пасса­жирар тухуналди къазанмишиз жеда. Куьрелди, регионда  багъманчивал  аквадай хьтин менфят гудай хел яз амукьзавач. Эгер чкадал хуьруьн майишатдин суьрсет гьялдай промышленностдин кар­ханайрини кIвалахзавайди тиртIа (кон­сервияр, ширеяр… гьазуриз),  хуьруьн ма­йишатдин производстводи тайин тир ­не­тижаяр гудай. Кьезил про­мыш­лен­ностди са кьадардин доходар арадал ­гъидай мумкинвал гудай. Куьрелди, гьа­си­лай суьрсет маса гудай рекьер­-хуьлер жа­гъурун герек я. Ам Россиядин сергьят­рилай ­къерехрани ма­са гунин­ месэ­ла­дизни килигиз жеда.

Дербент

Дербент Кьиблепатан Дагъустандин  экономический центр тирвиляй,  регионда  гьалар вилик фин и къадим шегьерда экономика вилик тухунин барада агалкьу­нар хьунилайни хейлин дережада аслу я. Ина туризм вилик тухун шегьердиз къецепатай пулдин такьатар желбдай гележег авай  рекьерин жергедик кутаз жеда.

 Целди таъминарун

Агьалияр хъвадай ерилу целди таъминарун республикадин вири шегьерар патал хци месэла яз амукьзава. Хуьрерин агьалийри гзаф вахтара хъвазвай яд, гекъигайла, ерилуди я, гьикI лагьайтIа, абу­ру хъун патал булахрин ва вацIарин яд ишлемишзава. Шегьеррин агьалийри  ишлемишзавай яд лагьайтIа, хейлин дуьшуьшра муьрхъуь кьунвай турбайрай къвез­вай­ди, цин гьамбарханайрай къачузвайди я. Дербент шегьердин кьил Хизри Абакарова малумарайвал, шегьер целди таъминарзавай къурулушар  85 процентдин дережа­да пайгардикай хкатнава. Яд агакьардай  къурулушриз талукь месэла хьиз, яд къачудай чешмеяр ишлемишунин­ месэлани хциди я. И месэла неинки шегьердин агьалийрин сагъламвал патал нетижалуди я. Малум тирвал, 2010-йисарин юкьвара и ме­сэладив дуьзгуьндаказ эгечI тавуни Самурдин там терг жедай кьван чкадал гъана­.

Гила Дербент шегьер  хъвадай целди таъ­минарунин  чешме Сулейман-Стальский райондин Шурдереда авай цIийи гьамбархана яз гьисабзава. Инал  Самурдин там саламатдиз хуьн къурхулувилик кутунин  себебар арадай акъуднавайди хьиз аквазва. Амма  там хуьн патал зурба­ чалишмишвилер авур жемият, сифте нубатда, Самурдин тамун патарив гвай чкайра яшамиш жезвай агьалияр секин хьун патал Дербент хъвадай целди таъминарунин чешмедиз талукь месэла  акьалтIай дережада гьялун герек я.

Рекьер туькIуьрун

Рекьериз талукь месэла вири Дагъустан патал хциди яз ама. Гьатта федеральный “Кавказ” рекьихъни авайди улакьри кьве терефдихъни гьерекатдай анжах кьве зул тир чIавуз мад вуч хълагьиз жеда? Дугъри я, рекьерин са бязи участокар хъсан гьалда ава. Мисал яз, Дагъустандин кеферпата, Кьиблепатан Сухокумскдин районда авай рехъ ва я Гимридай Ботлихдиз кьван тухванвай рехъ хъсан гьалда ава. Амма, санлай къачурла,  гьалар татугайбур я. Дугъри я, агьалияр яшамиш жезвай вири чкайриз рекьер тухванва. Месэла абур дуьзгуьн къайдада аваз хьунихъ галаз алакъалу я. Хейлин рекьер къир цун тавунвай, чиргъ вегьин тавунвай къулайсузбур я. Рутулай ЦIахуриз кьван тух­ван­вай рехъ гьа ихьтинди яз гьисабиз жеда. Къир цанвай рекьерни, бязи чкайрилай фурар — лекъвер акъатна, ерисуз гьалдиз атанва. Бязи чкайрилай рекьиз  дагъдин къванер вегьенва. Ахьтин рекье­рай  фин лап четин я.  Мисал яз, Агъул ва Къули районар  алакъалу ийизвай рекьикай гьа икI лугьуз жеда. Яргъаз къакъатнавай кьакьан дагъдин хуьрериз  тухванвай рекьер авай гьал иллаки чIуруди я. Улакьривай а рекьерай, гьатта къир цанваз хьайитIани, дуьзгуьн ериш  аваз физ жедач. А рекьер тик квайбур, гзаф къе­къуьнар авайбур я. Чебни пайгарсуз гьалда аваз хьайитIа, анрай улакьар гьалун лап четин акъваззава. Куьрелди, экономика рекьерилай аслу хьунин макьсад квекай ибарат я ла­гьай­тIа, рекьерин ери гьикьван хъсанди хьайи­тIа, майишатрай ва карханайрай акъатзавай харжияр гьакьван тIимил ва агакьзавай къазанжийрин кьадарни гьа­кьван артух жеда.

Культурадин имаратар хуьн

Тарихдинни медениятдин ирсиник акатзавай имаратар хуьн важиблу месэлайрин жергедик акатзава. Чи регион тIебиатдин гуьзелвилералди, тарихдинни медениятдин ирсиник акатзавай ивирралди  девлетлу я.

Тарихдин метлеб авай имаратар ва музеяр и барадай акьалтIай важиблу метлеб авайбур я. Сулейман-Стальский районда  халкьдин чIехи шаирдин кIвализ – музейдиз  цIай ягъуни медениятдин идараяр, иллаки къиметлу шейэр,  экспонатар хуьзвай чкаяр, саламатдиз амукьдайвал авунин къайгъуйрик хьун герек тирди рикIел хкизва. И имаратар цIаяр кьуникай хуьнин месэладизни кьетIен фикир гана кIан жезва.

Разивилелди къейд ийиз жеда хьи, 2020-йисара  терроризмдин ва экстре­мизм­дин хаталувал 2010-йисара кьван хциди­ яз амукьдач. Сад лагьайди, вахтар­­ дегиш хьанва: чинеба кардик квай яракьлу дестейри активвал къалурун Кавказда­ кьиле фейи дяведин нетижайрихъ галаз  алакъалу яз хьана. Женгинин­ гьерекатар фадлай акьалтIарнава. “Кьилер ифенвай” бязи ксариз чпин  туькьуьл­ кьисмет Сирияда жагъанва.  Идани Кавказда гьаларин къизгъинвилин дережа агъузардай мумкинвал гана. Идалай гъейри, информационный ва телекоммуникационный технологияр ге­гьенш­даказ кардик кутуни  жегьилриз интернетда активвал къалурунихъ галаз ала­къалу кIвалахдин цIийи жуьрейрал машгъул жедай мумкинвал гана. Кьилди къа­чу­р­тIа,  жегьил ксар прог­раммироватунин ва веб-дизайндин месэлайрал маш­гъул жез­ва ва, интернетдин сетрикай менфят къачуналди, абур кIва­­лах­дихъ къе­къвез­­­ва ва икI мад. Идани­ чун гьалар эсиллагь умуд кутаз тежедайбур яз гьисабунин агъур фикиррикай азадзава. Чун умудлу тирвал, са цIуд йис ара­дай фейила, чавай 2020-йисара къазанмишай агалкьунрал шадвал ийиз жеда.

Ильяс Букаров