ЦIийи агалкьунар хьурай!
Гьуьрметлу дустар! Нубатдин йис тарихдиз фена.Адахъ кьетIен лайихлувилер, агалкьунар хейлин ава. Гьа жергедай яз, чи хуьрерин чкайра цIийи бахчайрин ва мектебрин кьадар, авайбура къулайвилер ва мумкинвилер артух хьана. Кьурагьа, Ахцегь райондин Хуьруьгрин, Хасавюрт райондин Къурушрин ва маса хуьрера цIийи жуьредин чирвилер гудай центраяр кардик акатна. ЦIийи стадионрал, майданрал аялрин шад сесери агъавалзава.
Сулейман-Стальский райондин КIварчагърин хуьре ачухай спортдин цIийи комплексди чи аялринни жаванрин руьгь, беден мадни мягькемарда, чIехи спортда абурухъ цIийи агалкьунар жеда.
Чна квез алукьзавай ЦIийи йис рикIин сидкьидай мубаракзава. Къуй квехъ мягькем сагъламвал, кIелунра, зегьметда цIийи агалкьунар хьурай!
Чахъ галаз алакъа хуьзвай вири аялриз, абурун муаллимриз ва диде-бубайриз чна сагърай куьн, куь къелемар мадни хци хьурай лугьузва.
Вуч хъсан я?
(ЦIийи йисан мажара)
ЦIийи йис алукьзавай йикъара чун, хизанар, санал кIватI хьана, суварин елка гьикI туькIуьрдатIа, веревирдна.
Ихтилатдик хизанда вири ихтиярар вичин гъиле авайди яз гьисабзавай хтул руш Пери экечIна: — Буба, виридалайни вилик вуна чаз елка гъваш. ЦIийи-цIийиди! Къацу-къацуди! Туьквендай къачурди ваъ, тамун халис елка!..
— Я бала, за мегер усал елка гъидани? Туьквендай гузвайди чIуруди яни? Гьамни цIийи-цIийиди, къацу-къацуди тушни?
— Адахъ талукь ни галач, — гафунал кIевивалзава хтулди.
— Ваз гьинай чида а кар?
— Заз бадеди лагьана. ЧIехи вахани тестикьарна гьа гаф. Бубадихъ туьквендай къачунвай, садрани ранг дегиш тежедай елка авайди я лугьузвай. Адахъай къведай ни тамунди ваъ, са гьихьтин ятIа масад я. Чаз тамун атир галайди кIанзава.
— Я атирдин ни чидайди! Гъида бубади ваз, чIехи базардал фена, виридалайни гуьзелди, атирлуди, къацуди гъида…
ЦIинин елка Периди вичи хкяна. Вичелай кьакьанди, хилериз къалинди, цуьрцериз нурлуди, кьилинди, — тамун ни галайди…
КIвалин ачух майдандал мягькемдиз акъвазарна, гила ам гуьрчегардай затIарин, нинийрин, ширинлухрин суьгьбет кудна. “Виридалайни — виридалайни гуьзел, гуьрчег затIар хьурай, буба”, — мад вичин гаф вилик кутазва Периди.
— Вуч затIар виридалай-виридалай гуьрчегбур я, я бала? — суална гила бадедини. Адахъ елка патал вичи гьазурнавай гуьрчег затIар авай. Перидизни акунвай. Бадеди яру-цIару гъаларикай хранвай гьихьтин гуьрчег бегьлеяр, гьа нинийриз жедай хьтин рангунин гуьлуьтар, шарар, шарфар авай.
Стхади картондикайни жуьреба-жуьре рангарин кьватияр, сандухар, чинал гьалддай сумраяр, чарчин лентер туькIуьрнавай. Вах адалай кьулухъ галамачир. Ада гиширар хранвай. Абур елкадал нурлу марфадин цIарариз, бязибур лацу пилтейриз, гьакьван ажайиб цуьквериз элкъвезвай. Бязибуруз гатфар кIвализ атайди хьиз жедай…
Виридалайни — виридалайни гуьрчег затIар Периди вичи хкяна, бубадин вилик столдал эцигна.
— Сифтени-сифте чна елкадал экв гудай фонарар куькIуьрин, — меслятна бубади гъвечIи хтулдал.
— Лап гзаф фонарар! — гьарайна шадвиляй Периди. — Фонаррин патав бицIи куркурарни хьурай. Абуру, нурар чукIурунилай гъейри, кIвал ажайиб сесеривни ацIурзава. Чан алай затIар — къуьрни, севни, кьуьгъуьрни елкадин патав эцигин. Вилик ичер, чуьхверар, кIерецар авай кьватиярни хьурай!..
— Бес ширинлухар кIандачни? — жузуна бадеди хтулдивай.
— ГьикI мегер! Къенфетар, шоколадрин къаргъуяр, морожнийрин истиканар гъил агакьдайвал елкадин хилерихъ вегьен.
— Бес и гуьлуьтар, бегьлеяр, шарфар?
— Абурни аквадай чкайрал вегьен, — ихтияр гана Периди, халисан устадди хьиз.
— Стхадин савкьатар гьинизда?
— Абурукай лентерив елкадин хилер арушин. Кьватияр ширинлухрив, кьурай емишрив ацIурна, елкадин патав “базар” ачухин, — теклифна Периди. Вири рази хьана. Елка акьван гуьрчегди, затIаралди девлетлуди хьана хьи, белки, мад са кIвалени ахьтинди авачир…
— Са затI мад кими я, — лагьана пака кIвалахдилай кIвализ хтай бубади. — Елкадин кукIва чIехи гъед хьун лазим я, вичени, экв куз, лампа жен, кIвал гьада экуь ийида. Ада чIехи вад пипIен яру гъед хканвай. Пери бубадин савкьатди генани шадарна. Диде Гуьлуьстанни кьулухъ акъвазнач. Ада суварик къведай мугьманар патал шуьреярни тIунутIар чрана, иситIа гьазурна, чIехи сукIрайриз акъудна…
Гила, са кар мадни хъувун рикIик квайбур хьиз, чIехи бубани баде, хтуларни кIвачел акьалтна, елкадилай элкъвена.
— Елка пис туькIуьрнавач, — лагьана чIехи бубади. Бадедини разивал гана.
Амма Перидиз са вуч ятIа мад хкIанзамайди аквазвай, адан чиник дарихвал акатнавай.
— Вуч хьана, я цуьк, ви рикIик мад вуч ква? — суална бадеди.
— Я баде, ваз аквазвачни, елкадин патав кьилинбур гвач — Аяз Бубани адан хтул руш Живедханум?
— Ви чIехи буба гьа Аяз Буба, вунни Живедханум тушни, я рикIин пай! Виридалайни — виридалайни хъсанбур, гуьзелбур куьн я! — шадарна руш бадеди.
Вири и кардал рази хьана. ЦIийи йис вилик ква. Ам хъсандиз къейддайди кIвале вирибуру гьиссзавай…
Мерд Али
ЦIийи йис
Куьгьне йисаз сагърай лугьуз,
Атана чаз ЦIийи йис.
Чи аялар шадар ийиз,
Савкьатар гваз ЦIийи йис.
Шадвилерни дамахар гваз,
Аяз Буба къекъвезва.
Пайиз мерддиз савкьатар чаз,
Живедханум хъуьрезва.
ЦIийи къастар рикIе аваз,
Шад я къе чи аялар.
Агалкьунар гъиле аваз,
Вилик физва инсанар.
Агьмед Шамсудинов, КIварчагърин мектеб
* * *
Килиг, гьихьтин затIар я —
Гуьрчег цIару кIватIар я.
Ксанвайла, мурмурда,
Къугъварла, кIвал къарсурда!
КIанда чими нек чпиз,
АцIурна налбек чпиз…
Акъвазмир гьакI тажубдиз,
Ша шенпIийрин клубдиз!..
М.Майраман шикилдиз баян гайиди Мерд Али я
Аялрин алемдай
Тариф ая
Школадин директорди ва классдин кьил Мамлаката, вичин гъилик кIелзавай аял Кстахалидин дидедизни бубадиз эверна, суьгьбетзава:
— Чун, вири муаллимар, ви аялдин хесетрикай икрагь хьанва. Ада ерли кIелзавач, тарсарай катзава. Накь ада гъвечIи Гьуьруьдин киф акъажна, ам шуьрна. Къени школадин дакIарда авай гуьзгуь хана. Аялдиз кIвале дуьз тербия гун лазим я…
Муаллимрин суьгьбетдихъ яб акалай дидедини бубади сад хьиз “Чи аялдин тариф ая. Тариф авурла, адак руьгь акатзавайди я…” лагьана.
Четин гьарф
Сифте школадиз фейи Зуьгьреди, кIвализ хтайла, вичин милайим гафаралди дидедиз лугьузва:
— Агь, чан диде, чи муаллим са чирвилер авайди я хьи!
— Адаз вуч чида, я чан руш?
— Адаз виридалайни четин ю(йу) гьарфни кваз чизва…
Турп — кьифрез
ГъвечIи аялрин махарал гзаф рикI алаз акур Гьасрет муаллимди абуруз тарсуна эсер ийидай гьалда “Турп” мах кIелна. Махунин мана-метлебдин гъавурдани туна. Гуьгъуьнлай ам чпивни кIелиз ва ахъайиз туна. Эхирдай тарс мягькемардайла, ада аялриз суал гузва:
— Турп низ гун лазим я?
Гъилин кьуьнтIез тIар жедайвал партадал гьалчна, гъил хкажай Гьавади: — Турп кьифрез гун лазим я, муаллим! Ада ялначиртIа, турп чилик кумукьдай…
ЦIийи къимет
Школада са акьван хуш авачиз кIелзавай Гьажидиз шикилар чIугвадай тарсуна Зайнал муаллимди “Къуьл авай ник ва бегьер кIватIзавай комбайн” шикилдай лап виниз тир “къимет” — 6 (ругуд) эцигна.
Шадвилин руьгь кваз кIвализ хтай аялди вичин шикилрин дафтар ва дневник бубадиз къалурна.
— Им вуч цIийи къимет я, буба? — лагьана жузуна.
— И цIийи къимет муаллимди чаз кьведазни янавайди я, чан хва. НикIера къуьлер цун тавунай заз — 1 (сад), тIебиат гуьрчегарзавай, куьгьне вахтар рикIел хкизвай вазни — 5 (вад). Абур санал эцигайла, цIийи къимет 6 (ругуд) жезва, — жаваб гана бубади…
Рамазан Велибегов
Къелем ахтармишзава
(Мегьарамдхуьруьн 1-нумрадин юкьван школадин аялрин санал тешкилай кIвалах)
Зи куьче
Гьар са касдин рикIел аял вахтар, хайи ерияр, ката-калтугиз, къугъвай куьчеяр гъамиша аламукьда. Зазни жув яшамиш жезвай куьче пара хуш я. Ам Мегьарамдхуьре цIийибурукай сад, гьяркьуь ва гуьрчег я. Иллаки гатуз шад къугъунар ийизвай аялрин ванци ам мадни гуьрчегарда. Зи куьче, за кIелзавай школани М.М.Гьажиеван тIварунихъ гала.
Жуван куьчедин тарих чирун патал за чIехи бубадиз, ам вуж я лагьана, суал гана. Ада вичин чIехи бубадикай хейлин суьгьбетар авуна, Мегьамед Мегьамедович Гьажиев алим, литературовед, таржумачи ва шаир тирди къейдна. Адан къелемдикай сифтегьан словарар, лезги чIал чирун патал са жерге учебникар хкатна. Виридалайни чIехи урус чIаланни лезги чIалан словардин авторни гьам я. За жуван улу-бубадин пак тIварцIел дамахзава ва гьамиша рикIе хуьда.
М. Гьасанбегов, 8-кл.
За дамахзава
Зи ватан Мегьарамдхуьр я. Заз ам пара кIанда, гьикI хьи, аялвилин вахтар акъатай чкаяр гьар са касдиз багьа жеда, садрани рикIелай алатдач. Мадни дамахдай кар ам я хьи, зун яшамиш жезвай куьче, кIелзавай школани Мегьамед Гьажиеван тIварунихъ гала.
Ам вуж я?
Бубайрин мисалда лугьузвайвал, “чIал ава-халкь ава, чIал авач — халкь авач”. Лезги чIал вилик тухвай, ам машгьур авур кьегьал рухваяр чахъ гзаф ава. Гьабурукай сад вичин уьмуьр лезги чIалаз бахш авур, ам гьуьндуьрдиз акъудай кьегьал хва, зи хуьруьнви Мегьамед Мегьамедович Гьажиев я. Адан “Урус чIаланни лезги чIалан словардикай” за гьамиша менфят къачузва.
За гьеле школада кIелзава. ЧIехи алимдин тIварунихъ галай школада кIелзавай чаз чирвилер къачунин рекье бушвал авун кутугнавач. За адан пак тIвар гьамиша рикIел хуьда. За чIехи алимдал дамахзава.
С.Бухсаева, 10-кл.
Бубайрин тIварар
Уьмуьрда фикир желбдай крар гзаф жеда. Зазни са карди секинвал гузвачир. Зи фамилия Гьажиев я, яшамиш жезвай куьче ва кIелзавай школа М.М.Гьажиеван тIварунихъ гала. Яраб им дуьшуьшдин кар я жал?
И суал за жуван хайибурун вилик эцигна. М.Гьажиев зал вичин тIвар эхцигнавай чIехи буба Айдинан ими тир кьван. Ам зурба алим, таржумачи ва шаир тир. Ам гьакIни са жерге словаррин авторни я.
Чи кIвале М.Гьажиеван “Урус чIаланни лезги чIалан словарь” ава. Ам чна багьа ядигар хьиз хуьзва. Лезги чIалан тарсар чирдайла, за адакай менфят къачузва.
Зи чIехи буба Айдинани вичин вири уьмуьр халкьдин просвещенидин рекье эцигна. Зи тухумдай гзафбуру халкьдин савадлувилин рекье зегьмет чIугуна, гилани аялрин чирвилер хкажзава. За жуван бубайрал дамахзава.
А.Гьажиев, 9-кл.
