Абдулкъадир Сайдумован — 90 йис
И йикъара Дагъустандин халкьдин, РФ-дин лайихлу артист, тамашачийрин рикIелай садрани алат тийидай Абдулкъадир Сайдумович Сайдумован 90 йис тамам жезва. Гьихьтин юбилей! Гьайиф, вич чахъ галамач. Амма адан руьгь?.. Садавайни эвез ийиз тежедай адан хъуьруьн?.. Ада теснифнавай кьван айгьамринни хъуьруьнрин шиирар?.. Къемеда ихтилатар?..
Сегьнедал ада яратмишай кьван образрикай (къаматрикай) Лезгийрин госмуздрамтеатрдин кьилин режиссервиле яргъал йисара кIвалахай РФ-дин лайихлу артист, драматург ва театровед Эседуллагь Наврузбегова гьакьван зурба ктаб кхьенва: “Великий импровизатор” (“Лап чIехи сегьнечи”. Махачкъала, 2005-йис). ЧIехи сегьнечидин руьгьдин къамат и ктабда вири терефрихъай ачухарнава. Авторди вичин фикиррихъ галаз санал Абдулкъадир Сайдумовичакай ам чидайбуру, дустари, шаирри, гьикаятчийри, политикри, маса ксари кхьенвай, лагьанвай гафарни гзаф тунва. Артистдин къамат, адан руьгьдин зурбавал, инсанвилин ерияр, ватанпересвал ва инсанпересвал, милли медениятдиз вафалувал, зи фикирдалди, гьа кхьинра генани къуватлудаказ ачухарнава. Ингье бязи къейдер.
Шагь-Эмир Мурадов, Дагъустандин халкьдин шаир:
Абдулкъадир сегьнедиз
ЭкъечIайла гьар сефер,
Тамашзавай инсанрин
Къизгъин жеда шадвал, хъвер…
Ибрагьим Гьуьсейнов, шаир, драматург:
Ам сегьнеда, цава лиф хьиз, эркин я,
Уьзягъ я, Шалбуз дагъ хьиз Кавказда…
Арбен Къардаш, Дагъустандин халкьдин шаир:
Абдулкъадир Сайдумов,
Я лезгийрин Госдума!..
Фейзудин Нагъиев, шаир, илимрин доктор:
Артист — генералиссимус, кьакьан я ви чин,
Зурба устад, халис шаир, хуш дуст ва инсан…
Шагьабудин Шабатов, шаир, Сайдумован рикI алай дуст:
Хайи халкьдин рикIяй къвезвай алхишар
Лишан тушни ваз ийизвай гьуьрметдин?!
Шихзада Юсуфов, шаир, литературадин критик:
На сегьнедик ван кутурла,
Зал элкъведа гурлу селдиз.
Гьар са хуьре ви тIвар кьурла,
“Фундугъбег” яз чида элдиз…
Нариман Къарибов, шаир, журналист:
Чи муьгьуьббат артух я ваз,
Атир галай цуькверни.
Сегьнеяр хьиз ачух я ваз
Лезги халкьдин рикIерни…
Байрам Салимов, Дагъустандин халкьдин шаир:
Чан Сайдумов Абдулкъадир,
Даим ава чаз ви къадир…
Эседуллагь Наврузбегов, драматург, РФ-дин лайихлу артист:
Актерни тир, режиссёрни —
Вун тир агъа сегьнедин.
Кудай вуна амукьаяр,
Туна хура тегьнедин.
Ви шиирар, мезелияр
ЧукIурнай на, нурар хьиз.
Вири чилел Лезгистандин,
Туьхуьн тийир цIаяр хьиз…
* * *
Зани а чIехи устаддиз са шумуд чIал бахшнай:
Ви хъуьруьнни, зарафатни ягьанат
Герек жезва чаз, хирургдин чукIул хьиз.
Инсанвилин марифат хуьз саламат,
“Фундугъбегрин” кьилериз дуьз акьул гъиз…
(“Бажарагъдин гъед”шиирдай. 1976-йис)
* * *
Вуч суьгьуьр я ви сивеллай хъуьруьн!
Туькьуьл язни ам жеда хьи ширин!
Гатун зегьемда ви гаф я серин,
ХъуьтIуьн гурвада — ялав! Аферин!
Пагь, цава гьикьван аватIа гъетер,
Садрани патав агатиз тежер!
Амма вун — чи гъед! Валди чи чIижер
Ажеб кIватI жеда, тавуна гежер!
(“Вуч суьгьуьр я!..” шиирдай. 2000-йис).
* * *
Ни лугьуда вун къакъатна чавай?
ГьикI жеда чи рагъ аватна цавай?
Ам жери кар туш! Такьат на чавай
Къакъуддач садрани, чи къаст на чавай!..
(“Вун вилик жеда!” шиирдай. 2002-йис).
За мад мисалар гъизвач. Абдулкъадир вуж ятIа, и гъанвай мисалрини хъсандиз къалурзава.
Чна винидихъ тIвар кьунвай ктабда ихьтин къейд ава: “Абдулкъадир Сайдумова мукьвал-мукьвал тикрардай: “Зи зегьметдин книжкада тек са кхьин ава: “Лезги театрдиз актервиле 1955-йисуз кьабулна”.
Эхь, вичин вири уьмуьр ва къуватар рагьметлуда чи милли культурадиз, адан кьилин дестекрикай сад тир театрдиз бахшна. ЛагьайтIа жеда, лап четин йисарани, гьакьван муракаб шартIарани (дарамат куьгьне яз, махсус машинар авачиз, мажибар лап гъвечIи яз, актеррин къуватар бес тежез, кIвал-югъ туькIуьр тежез ва икI мадни) Абдулкъадир Сайдумов хьтин бажарагъри чпин гафуналдини, къастуналдини, чешнедалдини, гагь-гагь айгьамралдини милли театр ва адан къуватар хвена.
Заз чидай гзаф артистри (Абдул Гьабибов, Мирзебег Мирзебегов, Мамед Мамедов, Агъахан Агъаханов, Ибрамхалил Рамазанов, рушарин тIварар за кьазвач), Абдулкъадир Сайдумовакай рахадайла, ам чпин чIехи амадаг, устад муаллим, тербиячи хьайиди къейдзава. Им гъвечIи къимет ва гьуьрмет туш.
Мад са къейд важиблуди я: Абдулкъадир артист яз тIебии чили, ДаркIушрин хуьруь хана ва чIехи авуна. Москвадиз, ГИТИС-диз ам вичин пешекарвал хкажиз фенай жеди. И кар Абдулкъадир Сайдумовича вичи икI рикIел хкизва: “Артист” гаф заз сифте яз, КьепIирдал кIелдайла, Лямет муаллимдивай ван хьанай. Ада чаз геометриядин тарсар гузвай.
Садра къимет къачурла, чна, гадайри, муаллимди мад хабар кьадайди туш лугьуз, гуьгъуьнин тарсар чирдачир. Геометриядай Лямет муаллимди заз алатай тарсуна «вад» янавай.
И юкъуз къарагъарда ада КIиридай къвезвай Али. Адаз затIни чизвачир. Муаллимди зун къарагъарда. “Кьей хва, — лугьуда муаллимди Алидиз, — нерин кIанеллай КIиридай къвез, тарсарни чир тийиз, регъуьдани ваз? Сайдумов гьинай къвезватIа аку, ДаркIушрилай. “Вадарни” къачузва…”
Амма зунни гьазур хьанвачир тарсуниз. Элкъведа зун Алидал: “Дуьз лугьузва муаллимди. Регъуь тушни, кьей хва, КIиридай къвез…”
— Сайдумов — доскадал, — секинарзава зун муаллимди. За давамарзава: “Кьей хва, лам хьиз, тарсарни кIел тийиз…”
— Сайдумов, доскадал экъечI, — тикрарзава муаллимди.
“Къе чирнавач-е, муаллим…” лугьуда за.
— Ацукь, “двойка”. Валлагь, кьей хва, вакай, хвейитIа, артист жедайди я…”
Ингье квез тIебиатди гайи пай гьихьтин пешекарвилиз элкъвенатIа!.. Вичин уьмуьрда сегьнедал къугъвай цIудралди образра (къаматра) устадди неинки абурун чпин руьгь, кьетIенвилер хвена, гьакIни вичин руьгьдин ялавралдини абуруз хцивал, экуьвал ганва. Халкьдиз ам “Фундугъбег” тамашадин кьилин игит яз сейли хьана. Вичини и кар рикIивай кьабулнай. Амма адал маса тIварарни гзаф атайди я: пияниска Дурсун (“Дурна” пьесада), Къачагъ Салман (“Сулак шагьид я” тамашада), почтальон Казбек (“Софиядин мани” тамашада), Демир буба (“Ашукь Саид” тамашада) ва икI мадни.
Абдулкъадиран бажарагъ са актервиле авачир, ам халисан шаир-юморист, сатирик, хъсан таржумачи ва икI мадни маса алакьунрин сагьиб, яр-дустунал, хайи миллетдал, ватандал ашукь инсанни тир. Зун инанмиш я, адакай къана рахадай кас бажагьат гьалтда. Адан кIвалин ракни вири хъсан ксариз датIана ачух тир. Гилани заз акI я хьи, Абдулкъадир Лезги театрдин сегьнедиз исятда экъечIда, залди, кIвачел акъвазна, капар яда, адахъ галаз чунни хъуьреда, уьмуьрдивай асайиш къачуда. Им квахьдай ирс яни бес!..
Мердали Жалилов
