(Эвел — 51-нумрада)
Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай кIелиз жеда
Кавказдин Албаниядин тарих ахтармишнавай алимдин и гафари “вучиз?” лугьудай суал арадал гъана. Эгер гьеле II асирда пачагьдин тахт Къабалада авайтIа, вучиз Кавказдин Албаниядин патриархрин тахт Чолада (Дербентда) авай? Патриарх меркезда, я тахьайтIа уьлкведин хатасуз маса шегьерда тахьана, вучиз уьлкведин кеферпатанни шаркь патан яргъал тир пипIе авай?
“Алуанк уьлкведин тарихдай” мад са вакъиа рикIел хквезва. Каланкатуациди хабар гузвайвал, I асирдин юкьвара Албаниядиз пак Елисей атана. Ам уьлкведиз Персия галай патахъай гьахьна ва Чола шегьердиз рекье гьатна. Мад “вучиз?” лугьудай суал арадал къвезва. Вучиз ам, вири уьлкведилай чарх яна, мад гьа Чоладиз фена? Адавай гьина хьайитIани вязер ийиз жедачирни? Вучиз ам албанриз хашпара дин кьабулуниз эвер гунин карда Чола шегьердилай гатIунна?
“Вучиз?” лугьудай суалдиз и шегьердин кьетIен дережади (статус) жаваб гузва. Маса гафаралди лагьайтIа, албанриз хашпара дин кьабулуниз эвер гуз Чоладилай гатIунунин себеб ина вичихъ кесер авай са кас яшамиш хьунихъ галаз алакъалу я. Сифте нубатда дин гьа касди кьабулуни, я тахьайтIа ада и карда куьмек гуни месэла гьялунин кар хейлин кьезиларзавай. Генани керчекдиз лугьун хьайитIа, и кьве делилди Чола шегьер Кавказдин Албаниядин къадим тарихда меркез хьайиди тестикьардай мумкинвал гузва.
I асирда ана шегьер хьайиди шаклувилик кутаз жедач. Кеферпатан куьчери халкьар гьахьзавай а рехъ Албаниядин регьберри агал тавуна бажагьат тадай. Лагьана кIанда, и рехъ гьикьван хаталуди ятIа, сенгерар мягькемарунал гьалтайла, гьакьван къулайдини я. А девирда ана шегьер хьайиди тестикьарзавай чешмеяр тахьун шегьер хьанач лагьай чIал туш. Археологри гьич са чешмедани тIвар кьун тавунвай къадим шегьерар саки гьар са камуна винел акъудзава.
Дербент V-VI асирра Йездигерда, Кавкада ва Ануширвана эцигна лугьудай делиларни виринра сад туш. Гьавиляй абурал бинеламиш хьана, гьакъикъатдани гьа икI я лугьуз жедач.
И делилар анжах Персия Халифатдин вилаят тир девирдиз талукь мусурман арабрин чешмейра гьалтзава. КьетIенди ам я хьи, делилар перс чIалай авунвай таржумаяр туш, абур арабрин ва я тахьайтIа, арабринни персерин тарихчийри, географри санал кхьенвай кIвалахар я. Пехлевийрин чи йикъарал агакьнавай текстера пешекарриз ахьтин делилар жагъанвач. Им гьакъикъатдани шаклувал арадал гъидай делил я. Идалай гъейри, ихьтин делилар араб чIалаз таржума авунвай персерин чешмейрани авач. Къейд ийин хьи, персери чпи гьина гьихьтин шегьерар эцигнатIа, жавабдарвилелди къелемдиз къачузвай. VI асирда ихьтин делилар вири “Шахристаниха-и Еран” (“Ирандин шегьерар”) ктабда санал кIватIнай. Дербентдикай ана гьич са гафни гьатнавач. Араб чIалан таржумайрин куьмекдалди чав агакьнавай “Ануширванан крарин ктабдани” Ануширвана Дербент эцигунин карда иштиракайди тестикьарзавай са цIарни авач. Гьа икI, Дербентдин цлар персерин пачагьри эцигна лугьудай версиядив мукъаятвилелди эгечIна кIанда. Вични ихьтин малуматрин авторри эцигунра ишлемишзавай къванер алай аямдин Ирандин кеферпатанни шаркь пата авай Гургандай гъайиди тестикьарзавайла. Им гьатта жуьреба-жуьре улакьар авай чи йикъарани гзаф багьаз акъваздай кIвалах я. Дербентдин тарихдин дувулар лап деринра ава. Гьич тахьайтIа, гужуналди илитIнавай 2000 йисалай пара я шегьердин яшар. Дербентдин тарих чирдайла, гьалтзавай жуьреба-жуьре мифар кьуру чкадал арадал атанвач. Эхь, абур мифар я: Македонский гьич садрани Кавказдиз атанач. Я Библиядани Дербентдин тIвар кьунвач. Амма гьа и мифрин далудихъ, са шакни алачиз, чаз малум тушир тарих гала. Вири и делилри са кардикай лугьузва: Дербентдихъ Кавказдин Албаниядин къадим меркез жедай вири мумкинвилер авай. Маса месэла: са мус ятIани адал Албана тIвар алайни, алачирни?
И месэладиз талукь делилар чешмейрай жагъидач. Амма ихьтин кар хьун мумкин тирди инкаризни жедач. Тарихда Дербентдал жуьреба-жуьре тIварар хьана. Гьатта адал са девирда “Диана” тIвар хьайидини тестикьарзавай чешмеяр ава.
Гьавиляй, субутиз гьикьван четин ятIа-ни, адаз, мумкин я, са девирда Алпанни лугьузвай. Мисал яз, Албана лугьудайла, Клавдий Птоломеян фикир Дербентдикай хьун мумкин тир. Малум тирвал, къадим чIаварилай инихъ тарихчийри Дербентдин гуьтIуь рехъ (гирве) Каспийдиз гьахьзавай рехъ тир лугьузва. “Каспийдин” неинки са Дербентдай физвай рекьиз лугьузвай, ихьтин тIвар Каспий гьуьлуьн маса къерехда, алай аямдин Ирандин мулкарал алай рекьизни ганвай. Бязи дуьшуьшра, мисал яз, И.Флавия “Иудейдин къадимвилера” Дарьялдин гирведални гьа ихьтин тIвар эцигнава. Лагьана кIанда, жуьреба-жуьре чешмейра ихтилат гьина авай рекьикай физватIа тайинарун четин кар туш.
Птоломея вичин кIвалахра и гирведал гьи шегьер алатIа, адан тIвар гьихьтинди ятIа къейднавач. Анжах ада гирведиз “Албаниядин рехъ” лугьузва. Амма гьадал къведалди, гьадалай кьулухъни ихтилат физвай гирведиз “Каспийдин рехъ” лугьузвай. Ихьтин суал арадал къвезва: Птоломея и гирведиз Албаниядинди лугьунин себеб тарихчидиз ина авай шегьер “Албана” тIвар алайди яз чир хьунихъ галаз алакъалу тушни?
Са гафуналди, гьам Кавказдин Албаниядин, гьамни Дербентдин тарихда гьеле кIелна кIанзавай чинар гзаф ама. Мадни гьихьтин сирер винел акъатдатIа, низ чида кьван…
Бедирхан Эскендеров, тарихчи
