Гьар девирдиз вичин шартIарни аламатар, игитарни хаинар, агалкьунарни нукьсанар хас я. Дагъустанда Советрин девирдин вичин хер къени сагъ техжезвай чIехи гъалатIрикай сад 1950-1960-йисара чпивай чпин кьил хуьз жезвай дагълух хуьрер дуьзенриз куьчарун хьана. Эхь, къадим тарих, туькIвей яшайишдин къурулуш-къайда авай хуьрер гадарна, харапIайриз элкъуьрна. Гьа чIавуз анжах са Ахцегь райондай 18 хуьр квахьна. Гьар са хуьр — им вичин хсуси тарих, кьетIен культура, архитектура, гъилин-тупIун сеняткарвилер авай кьилди алем тир. Хипехъанвилелни малдарвилел, куьнуьчивилелни магьсулдарвилел алахъна, кьил хуьзвай дагъвияр абуруз чкайрал яшайишдин къулайвилер яратмишна кIани чкадал, мукар квахьай язух нуькIвер хьиз, кьуд патаз чкIана. Нетижада хайи ерияр къакъатунилай алава, дидед чIал, бубайрин хъсан адетар, гам-халича хрунин ва надир маса сеняткарвилер квахьунал гъана.
Хуьрер, мулкар къакъуднатIани, инсандин фикир-зигьин, хайи ерийрихъ рикI кунин ватанпересвал къакъудиз хьанач. Куьгьне хуьрерин гьуьрмет, берекат, дагълух яшайишдин къадир чидай камаллу агъсакъалар гатуз чпин веледар, хтулар галаз бубайрин сурарални пIирерал хтун, анра хуьрерин йикъарин суварар тешкилун хъсан адетдиз элкъвенва. Гадарнавай хуьрерал фад-геж чан хкъведайдахъ инанмиш яз, абуру веледриз ватанперсвилин насигьатарни весияр гузва.
Яд аваз хьайи вирериз яд хкведа, тарихда къванер чукIурдай ва кIватI хъийидай вахтар ава. Аквар гьаларай, къванер кIватI хъийидай вахт атанва. Ахцегь районда Жабраилова Бичеди вичин хайи Грарин хуьруьн руьгь (дугъри я, гила 80 йисан яшдилай алатна, зайиф хьанвай къариди эхиримжи кьве кьуьд Луткуна акъуднава ва вич Грарин хуьруьн сурара фаракъат ая лагьана веси тунва), Ялцугъа-Гьажалиев Ражидинан, Маца Алибегов Жамалдинан хизанри чпин хуьрерин гурмагърин гум хуьзвайди, ухулвийри чпин харжидалди хуьруьз рехъ туькIуьрзавайди, Мегьарамдхуьруьн районда Чахчарал, Макьарал, Гъугъванрал чан хкизвайди, гила кьехуьлвияр чпин хуьр арадал хкиз алахънавайди акваз, чун гьахьтин фикирдал атанва.
И мукьвара “ЦIийи дуьнья” газетдин редакциядиз Кьехуьлар арадал хкуник кьил кутунвай дестедин векилар — Идрисов Мирзали, Адиширинов Мустафедин ва Къурбанов Мурад мугьман хьана. Абурун суьгьбетрай, Ахцегь райондин Кьехуьлрин хуьрел чан хкуниз талукь яз 2013-йисан 17-августдиз Мегьарамдхуьруьн райондин Гилийрал жемятдин собрание хьана, председатель — М.Адиширинов, секретарь — И.Бабаев яз, 257 касди иштиракна. Анал Кьехуьлрин хуьр арадал хкунин гьакъиндай 7 касдикай ибарат тешкиллувилин комитет рейсадвилелди хкяна, ва и месэлада Ахцегь райондин кьиле авай ксаривай, райсобранидин депутатривай куьмек тIалабунин къарар кьабулна. Талукь тир са жерге маса доку-ментрай малум хьайивал, мурк юзанва. Кьилди кьачуртIа, кьехуьлвийри чпин къуватралди хуьруьз фидай машиндин рехъ туькIуьр хъувуна; булах, пIирер къайдадиз хкана; къунши цуругъвийрин, ялахъвийрин ва маса мугьманрин иштираквални аваз мавлид ва хуьруьн сувар тешкилна; бизнес-план туькIуьрнава; Мустафедина вичин бубайрин кIвал эхцигнава; 2020-йисуз, хуьруьн сурар жугъунда твадай ва ЧIехи Гъалибвилин 75 йисан юбилейдин сергьятра аваз, дяведа телеф хьайи кьехуьлвийриз гуьмбет-обелиск хкаждай къайгъуйрик ква; Ахцегь райондин кьиле авай ксарихъ галаз тешкиллувилин комитетдин гуьруьш хьанва; месэла “Дагълух мулкарал чан хкун”, “Хуьрерин мулкар комплекснидаказ вилик тухун” — РФ-дин программайрик кутун патал республикадин кьиле авай ксариз арзаяр кхьенва ва икI мад.
— Гъиле кьунвай кардин дуьзвал тестикьарзавай ва рикIик шадвал-гьевес кутур кар — 2019-йисан 29-майдиз (Осман Абдулкеримов кьиле аваз) кьиле авай ксари, Ахцегь райондин руководстводи чун хушдиз кьабулун хьана, — разивилелди лугьузва тешкиллувилин комитетдин векилри. “Къе дагъдин аваданлу хуьрерай жегьилар катзавай макъамда, чпин ери-бинеяр кухтаз, хайи дагълариз хквезвай ватандашриз рекьерин, экверин патахъай чна алакьдай вири жуьредин куьмекарна кIанда”, — лагьана, Осман Магьмудовича Цуругърин хуьруьн кавха (СП-дин кьил) Шимсидин Мердановал чи гъавурда акьуналди месэладик къуьн кутун, вичин куьмекчи Мегьамедхан Алисултановал координационный комитет тешкилун тапшурмишна. Чаз, Кьехуьлрин дестедиз, месэла гьялун патал лазим тир вири документар закондив кьурвал гьазурун ва асантди тушир и месэла федеральный “Хуьрерин мулкар комплекснидаказ вилик тухун” (2020-2025-йисара тамамарун лазим тир и программадиз гьукуматди 2,3 трлн. манат пул ахъайдайвал я) махсус программадик экечIун теклифна.
Кьехуьлрин Димитрован тIварунихъ галай колхоздин членар кьабулунин гьакъиндай чи гъиле ДАССР-дин Кьасумхуьруьн райондин Гилийрин хуьруьн (а чIавуз и хуьр Кьасумхуьруьн райондик акатзавай) Ленинан тIварунихъ галай колхоздин зегьметчийри 1963- йисан 19-февралдиз тухвай умуми собранидин протокол ава. Колхоздин 312 члендикай собранида 239 касди иштиракзавай. Собранидин председатель Агъабегов Сефербег, секретарь Мирземегьамедов Пирмегьамед ва колхоздин председатель Т.Магьмудов тир. Анал рахайбуру къейд авурвал, “колхозда бес кьадарда зегьметчи гъилер тахьуниз килигна, мублагь са пай чилер йисаралди гьялиз тежез, чIурухъанриз элкъвенва. Иниз кьехуьлвияр куьчаруникди а майданар тамамвилелди ишлемишна, виниз тир къазанжияр къачудай мумкинвал жеда…”.
Гьа макъамда Кьехуьлрин хуьр ва Болгариядин революционер Георгий Димитрован тIварунихъ галай колхоз районда мягькембурукай тир. Ина 70 кIвале-хизанда 400-дав агакьна инсанар авай. Абуру 4500 куьлуь карч алай гьайванар, 300 къарамал (абурукай 2400 лапагни 158 мал колхоздинбур тир), вишелай артух балкIанар, 270 куьнуь, гьакI верчер хуьзвай. Машиндин рехъ, эквер, радио, телефон, сифтегьан чирвилерин мектеб, туьквен, ктабхана кардик квай. Хуьруьн 1800 гектардин мулкарал, гьатта хъуьтIуьзни, арандиз куьчар тавуна, 5000 лапагни 300 къарамал хуьз жедай шартIар ава.
— 1963-йисуз Кьехуьлрин хуьр гужуналди куьчарна лагьайтIа жеда. Гьукумдарри, къвез, дуьзенра виртIед дагъларни некIед булахар хиве кьадай хьтин таблигъат тухуз, кьехуьлвияр кьве патал пайна. Садбур разивилелди куьч хьана. Бубайрин ватан гадариз кIан тахьай муькуь пай амукьна. Куьчарун партиядин план-къаст тир кьван, рехъ туькIуьр техйиз, эквер атIуз, эхирки, 1965-йисуз гьабурни хъфиниз мажбур хьана. Жаван гада яз, зи рикIел хъсандиз алама, цIийи чкадин шартIара гьар жуьре азаррикди пара ксар (иллаки гъвечIи аяларни яшлубур) кьена. Аллагьди гайитIа, 2020-йисуз жуван хайи гъвечIи ватандиз чун 5-10 хизан ана гьамиша амукьун патал хъфиз гьазур я. Фикир ана малдарвилинни хипехъанвилин хсуси майишатар кутун я. Гилийрин хуьре чаз гьахьтин мумкинвал авач: зегьметдиз къабил жегьилри, кар-кеспи авачиз, ичкибазвилизни наркоманвилиз кьил язава, абур патарихъ алатзава. Фикира садра, дагълух Кьехуьлрин хуьряй Дагълар Абдуллаев хьтин шаир, алимар тир Селимов Жамалхан, Абдулгьалимоврин стхаяр ва лайихлу пара маса ксар акъатна. Дуьзендиз куьч хьайи 65 йисан вахтунда ахьтинбур саки аквазвач. Гьуьрмет, берекат, баркаллувал чаз анжах чи бубайрин ватанда жагъин хъийида, — лугьузва Идрисов Мирзалиди.
— Хуьряй куьч жедайла зи кьве йис тир,- рикIел хкизва Адиширинов Мустафедина. — Гуьгъуьнлай, 1986-йисуз, Мустафа бубади зун сифте яз Кьехуьлиз тухванай. Анрал зун ашукь хьана. Ахпа гьар гатун каникулриз чна, са кьве юкъуз хуьруьз хъфиз, хайи тIебиатдал гьейранвализ, ял ядай. Бубади ахъайна рикIел аламайвал, машиндин рехъ чи хуьруьз 1955-йисуз тухвана. Амма экв авачир. 1956-йисуз Кьехуьлиз сечкичийрихъ галаз гуьруьш жез Хуьруьг Тагьир атайла, агъсакъалри адавай экв гъун тIалабнай. “Электрик шалманар, экв къведалди зун иниз хкведач”,- лагьанай ада. Гьа йисуз шаирдин куьмекдалди экв гъанай. Гьайиф хьи, рагьметлудаз вичиз Кьехуьлиз хтун кьисмет хьанач. Эхиримжи сеферда чун санал хуьре авайла, бубади, “Чан хва, са вахт къведа, инсанар, гъавурда акьуна, дагълух хуьрерал чан хкиз гатIунда. Гьа вахтунда вун кьулухъ жемир, хтана, сифте нубатда чи бубайрин кIвал туькIуьр хъия”,- веси авур тегьерда лагьанай ада заз. Гуьгъуьнлай 50 йис хьайила, заз чи хуьр, рагьметлу буба ара-ара ахварай акваз хьана. Гьада лагьайвал, гила хуьрел чан хкиз кIанзава. Зани, бубадин веси кьилиз акъудун яз, чи кIвал туькIуьр хъувунва.
Месэладин гьакъиндай Ахцегь муниципалитетдин кьилин куьмекчи, координационный комитетдин председатель Мегьамедхан Алисултанова къейд авурвал, Кьехуьлрин хуьр кIвачел ахкьалдар хъувун патал райадминистрацияда “рекьерин карта” туькIуьрнава ва дагълух куьгьне хуьруьн сергьятра 10 гектардин чил чара авунва. Алай вахтунда “Цуругърин хуьр” СП-дин администрацияда (виликрайни Кьехуьлар Цуругърин хуьруьн Советдик акатзавай) и чил хуьруьн майишатдин еридай яшайишдин жуьредиз дегишарунин кIвалах тухузва. Анжах ахпа абурувай а чка куьгьне хуьре яшайишдин кIвалер эхцигиз кIанзавай кьехуьлвийриз гуз жеда.
Вичикай ихтилат физвай Кьехуьлрал, гьакI хуьруьн майишатдин экономика ва дагъвийриз яшайишдин къулай шартIар яратмишиз жери дагълух маса хуьрерални гележегда чан хкведайдак умуд кутаз кIанзава. Вучиз лагьайтIа, район — хуьрералди, республика районралди мягькем ва девлетлу тирди вирида кьатIузва.
Къейд авун лазим я хьи, са шумуд югъ идалай вилик кьиле Мустафедин Адиширинов аваз Кьехуьлрин “Возрождение” комитетдин векилар РД-дин Гьукуматдин Председателдин 1-заместитель Гьажимегьамед Гьуьсейнова кьабулна. Кьехуьлрин хуьр арадал хкунин месэла “Хуьрерин мулкар комплекснидаказ вилик тухун” гьукуматдин программадик кутун РД-дин экономикадинни мулкар вилик тухудай ва хуьруьн майишатдинни суьрсетдин министерствойрал тапшурмишунин къарар акъудна.
Дашдемир Шерифалиев
