Пешекарри гьисабзавайвал, Дагъустандин шартIара

къизил хкудун менфятлу туш

Докъузпара райондин мулкарилай, Къурушринни Мацарин кефердинни РагъакIидай патан паюнай, геологриз  къизил жагъанва. СКФО-дин чилин дерин къатар ишлемишу­нин­ рекьяй Департамент разведкадин кIва­лах­риз саки 150 миллион манат пул чара ийиз гьазур я. Са бязи пешекаррин гьисабралди, Дагъустандин Кьиблепата авай мядендик саки 60 тонн къизил кваз хьун мумкин я. Абуру мадни малумарзавайвал, и зо­на­да разведкадин кIвалахар акьалтIа­рай­далай гуьгъуьниз, са шумуд йисалай, къи­зил­ промышленный къайдада хкудунив эгечIда. Дагъустан Республикада, санлай къа­чурла, чилин къатарик тахминан 300-350 тонн къизил кваз хьун мумкин яз гьисабзава­.

Къейд авун лазим я хьи, цIийи хабарди общественностдин патай гурлу баян гунар арадал гъана. Интернетдин сетда къизил про­мышленный къайдада хкудиз гатIумай дуьшуьшда мядендин къваларив гвай хуьрерин агьалияр патал экологиядин жигьетдай арадал атун мумкин тир татугай нетижайрикайни рахунар гегьенш хьанва.

Регьят рекьерихъ къекъвезвач

Дагъустанда къизил жагъурунин барадай чIехи кIвалахрив алатай асирдин 80-йисара эгечIайди я. А чIавуз сифте яз Къурушринни Ма­царин мядендикай ихтилат кватна. Идалай гъейри, Къизил дередай ва Сулак вацIун вини кьилерай къизил жагъанай. Кьиле тухвай ахтармишунрин нетижада республикадин вацIа­рин дерейрай  гимишни  жагъана, анжах тIимил кьадарра аваз. Къизил дередин мяденда кIвалахриз сифте Магьмуд Къурбанова регьбервал гана, гуьгъуьнлай ам РД-да чилин де­рин къатар ишлемишунин рекьяй Управленидин начальник Рамазан Багатаева эвезна.

Къейд авун лазим я хьи, гьеле алатай асирдин 90-йисара ахтармишунардайбуру Буйнакский, Унцукул  ва Гергебил районра — Авар ва Къази-Къумухдин, Къойсу вацIарин дерейра-чилик къизил, гимиш ва платина квай­ди тайинарна. Ихтилат  виш тоннрикай физва. Дугъри я, и регионда геолого-разведкадин кIвалахар тухванач. Дагъларин ценерив гвай чкайрай къизил хкудун, дагъларин шартIарив гекъигайла, хейлин къулай я эхир.  ГьикI хьи, ина лазим тир вири шартIар — туькI­вей рекьер, электропередачайрин линияр ава ва икI мад. Кьвед лагьайди, дагъларин ценерив гвай чкайра къизил хкудунин кIвалахар экологиядин жигьетдай са акьван еке татугай­вилер арадал атун тавуна кьилиз акъудиз же­да. Амма, вучиз ятIани, пул къизил дагъ­ла­рай жагъурун патал чара ийизва.

ЮкIвар-чипIер яна кIанда

“Завай са мядендик икьван кьадар къизил­ квайди фикирдиз гъиз жезвач”, — малумар­на  “Дербент” РИА-дин векилдихъ галаз суьгьбет­ ийидай чIавуз РАН-дин ДНЦ-дин геологиядин Ин­ститутдин директор Василий Черкашина. Адан гафаралди, Къизил дередин мядендихъ авай къизилдин запасар тайинарайдалай гуьгъуьнизни анжах са шумуд цIуд килограммдикай ихтилат физвайди тир. Ихьтин  проектар  кьилиз акъудунив эгечIдал­ди вири патари­хъай­ юкIвар-чипIер ягъун, четин шартIар авай дагълариз, вични залзалаяр хьунин хаталувал авай чкайриз, анжах и кIвалах кьилиз акъу­дайдалай гуьгъуьниз хкаж хьун герек я, — гьисабзава В.Черкашина­. Регионда къизил гзаф кьадарра аваз хкудунин мумкинвилерикай рахадай чIавуз пешекарди Дагъустандин дагъларин ценерив гвай зонада (Чокракдинни Карагандин мяден)  чи­лин къатарик титан ва цирконий квайдал фикир желбна.

“И чилер ишлемишиз са кьадар къулай я, вучиз лагьайтIа ина хуьруьн майишатдин мулкар авач. Абур аваз хьанайтIа, чиликай менфятлу шейэр хкудун патал ихтияр тагун­ни­ мум­кин тир. Идалай гъейри, ина лазим тир ин­фраструктурани ава. Чи институтди му­кьуф­дивди кьиле тухвай илимдинни ахтарми­шунрин кIвалахди винидихъ тIвар кьунвай чка­да чилин къатарик багьа металлар (къизил­, гимиш, платина) гзаф кьадарра квайди къалурна. Ана 500 квадратный километрдин майданра кIвалахар тухуз жеда. Металлар квай къатарив агакьдалди винелай 2-3 метрдилай гзаф накьвар алудунин чарасузвал же­дач. Ам­ма инани кIвалахар тухунив эгечI­дал­ди гео­логри тайин тир ахтармишунар кьилиз акъудун­ ва агакьай нетижаяр ГКЗ-див тестикьариз тун чарасуз я”, — къейдна Василий Черкашина.

Ишинайдалай кIвахайди гзаф тежедайвал

Эколог Мирзебег Алимова Къурушринни Мацарин мядендай къизил промышленный къайдада хкудунин планар авайвилиз талукь хабар са акьван хуш авачиз кьабулна. Пешекарди къейд авурвал, “Чилин дерин къатарин гьакъиндай” Федеральный закондал асаслу яз, чилин къатар гъиле хьунин, ишлемишунин ва абурукай менфят къачунин месэлаяр Россиядин Федерациядинни адан субъектрин ихтиярда саналди авайди я. “Государство къизил хкудиз кIвачин хьайи дуьшуьшда мядендин патарив гвай хуь­рерин агьалийрин фикир чириз гьич са касни кIвачин жедач”, — малумар­на­ пешекарди. Гьа са вахтунда и зонада чилик квай къизилдин за­пасарни екебур туш. Ам хкудунин, вични про­мышленный къайдада, кIвалахар гьич са­­да­ни кьиле тухудач. “Эгер анай жагъанвай къизил квай рудадин кьадар 500 тонндилай тIимил ятIа, ихьтин шар­тIара ам хкудун экономикадин жигьетдай­ менфятлу туш. Гьа къизил­дин дереда ви­нидихъ чпин тIварар кьунвай металлар ава. Ам­ма геологри абур фикирда кьазвач. Себеб­ вуч я лагьайтIа, а девлетрин кьа­дар тIи­мил я, акI хьайила абур чиликай хкудунни менфятлу туш”, — къейдна М.Алимова.

Ада мадни малумарайвал, Къизил дере­да геолого-разведкадин кIвалахар тухвай 18 йисан девирда 19 миллиард манатдилай гзаф такьатар серфна. А вахтара са доллар чи 68 кепекдиз барабар тир, яни, гила чи пулдиз эл­къуьрайла, — ибур еке харжияр я. Лу­гьун­ хьи чна, мяден ишлемишуник кутун па­тал­ государстводи пул ахъайзава, гуьгъуьнлай мяден ишлемишуник кутун ва къизил хку­дун патал конкурс малумарзава.  Вири и кIва­лахриз харж авур пулар конкурсантди го­сударстводив вахкун лазим я. Куьне гьикI фи­кирзава, ихьтин шар­тIара проект кьилиз акъуддай кас майдандиз экъечIдани?” — суал гузва Мирзебег Алимова. Экологди мадни къейд авурвал, и дуьшуьшда ихтилат анжах геолого-разведкадин кIвалахрикай физва, мяден ишлемишуникай ва конкурс малумаруникай — ваъ.

Сабир Мамедов