Вуч затI я чешне? А.Гуьлме­гьамедован словарда ихь­тин баян ганва: масабуруни хвена кIандай ери, кIалуб, шикил, кар ва икI мадни.

Амма чешнеяр гьар жуьрединбур гьалтзава. Хъсанбур ва писбур, хийирлубур ва зарарлубур…

ТIебиатдани гьакI тушни? Садаз чешне аслан ятIа, масадаз ажуз къуьр я. Къушра цавухъди, хъипре кIамухъди ялда. ЧIиж — цуькведал, бувун лакадал ацукьда. Гьарда вичин ярашугъ — чешне хкязава…

Уьлквеярни тIебиатдин векилриз ухшар я. Сада-садалай чешне къачузвайди чаз тарихдини субутзава, гьар йикъан уьмуьрдайни аквазва. Садбуру “Европадин ивирар” лугьудайбурухъ ялзава. Масадбуруз Китайдин къайдаяр, къурулуш бегенмиш я. Россияда Октябрдин инкъилаб гъалиб хьайидалай инихъ, иллаки социализмдин чIехи гъалибвилерин девирда, тарихдай чаз чидайвал, вири дуьнья, иллаки адан лап кьулухъ галамай пипIер (уьлквеяр) чахъди элкъвена. Дуьньяда ХХ асирда кьиле фейи вири хъсан дегишвилер (империализмдин истисмардикай тамам континентар азад хьун, социальный гьахълувал таъминарун патал шартIар жагъурун, зегьметчи инсандин ихтиярар артух хьун, фашизмдал, расизмдал гъалибвал къачун ва икI мадни) парабуруз чешне хьайидал шак алач. Къени дуьньядин савадлу ксари социализмдин девирда гьа­кьван виликди тухвай чи образованидин, илимдин, культурадин, техникадинни технологийрин агалкьунрикай менфят хкудзава, чешне яз къачузва.

Анжах авамриз а кар аквазвач. Лугьудайвал, чпин гъилевай лаш тIурар алайди хьиз ­жезва. Гьавиляй Россияда а къурулуш, кIур гана, тергна. Социализмдин девирда арадал гъайи халкьдин девлетарни тарашна… 70 йисуз санал хьайи стхаярни душманриз элкъуьрна… Украинада, Прибалтикада, Гуржистанда, Молдовада, масанра арадал къвезвай тату­гайвилерин бинеда “жуванбуру” жув виляй вегьинин, са неф­сетIри маса нефсетIрилай чешне къачунин керематар авайди сир туш. Садлагьана гуя вирибуруз “америкавияр” жез кIан хьана!..

“Чешнеяр” тIимил туш. “Америкадин образованидин стандартарни”, “Европадин къайдада са жинсинин эвленмиш хьунарни”, сегьнедин “гъетер” кье­цIилариз къалурунарни, “гуьзел ханумрин” килигунарни, абуралди алвер авунарни, аялар маса гуз-къачунарни, пул паталди диде-бубадизни, хва-стхадизни, вахазни инсаф тавунарни, яшар тамам тахьанмаз гъуьлуьз финарни, бегенмиш та­хьай муаллимдин, тербиячидин кIу­фар чукIурунарни, хизанар терг авунарни… ТIимил яни чаз ба­гъишнавай чешнеяр — “Европадин ивирар”. Акьван чкадал атанва хьи, Россиядай ятIа, гьатта сала битмишарзавай помидорарни  “еридинбур” жезвач. Чи вузар акьалтIарайбур пешекарарни туш… ЧIалахъриз алахъ­зава чун къенин “камаллу” бязи кьилер.

Дарманар, суьрсетар чи “чIу­рубур” хьунихъ галаз сад хьиз, чахъ жуван хъсан спортсменарни жезмайди хьиз туш. Месела, маса клубра вуч ава­тIа, заз чидач. Амма чи “Анжи” клубда эхиримжи цIуд йисара кьиле физвай дегишвилери зун, спортсмен туштIани, тажубарзава. Иниз, лап еке пулар гуз, тагъай жуьредин тупчияр (форвардар) авач. Португалиядай, Испаниядай, Чилидай, Аргентинадай, ма­­с­анрайни гъана. Тупарни яна “Анжиди”. Амма футболдин спорт чина гьикьван виликди фе­натIа, заз чидач. И мукьвара, гьикI ятIани, завай “Анжидин” клубдин спортсменрин (футболдин устадрин) тIва­рар кIелун хьана. Интернетдин сайтдай. Абурук (31 касдик) дагъустанвидин тIвар алай 2 кас квай.

Шак алачир кар я: хъсан­бурулай чешне къачудай адет я. Ме­села, багъда авай тарар хъсан бегьерар гузвайбур туш­тIа, хъсан жинсерин къелемар жа­гъурун, битмишарун лазим я.

ТIимил нек гузвай дагъдин цIегьер хьтин калер хуьдалди нек гудай жинсер арадал гъун  менфятлу тушни? Гьахьтинди я илимда селекциядин (хъсан жинсер, сортар хкягъун, цIийи­бур арадал гъун)  карни. Виринра чешнейрикай менфят хкудзавайди я.

Гьа тегьерда спортсменарни, артистарни, манидарарни, художникарни, литераторарни, журналистарни, духтурарни, муаллимарни, тешкилатчиярни арадал гъун, тербияламишун лазим тушни? Чешнеяр лагьай­тIа, неинки къецепата, сифте нубатда, жуван чилел,  жуван Ватанда авайди я. И кар тарихдин четин макъамри лап хъсандиз субутзава. Нагагь кар алай полководецар жуванбур тушир­тIа, чав ЧIехи Гъалибвал бажагьат агакьдай…

1812-йисан Ватандин дяведа, Наполеон атана Москвадив агакьдайла, вири полководецар туна, Россия хуьдай ихтибар Илларион Кутузоваз вучиз авунай?

1999-йисуз Дагъустандал террористрин международный кIеретIри вегьейла, Дагъустан хуьз сифте къарагъайбур да­гъустанвияр туширни!.. Гьихьтин чешнеяр гьа йикъара чи адетдин рухвайрини рушари, бубайрини дидейри къалурнай!.. Ахьтин чешнеяр къвезмай несилризни чешне жедайдал шак алач. Анжах абур чирун герек я. Чахъ ла­­гьайтIа, чи вири чIехи агал­кьунрал (революциядин эрзиманрал, экономикадинни культурадин, образованидинни илимдин, женгинин,  Ватан хуьнин ва икI мадни) хъен вегьезвайбур гзаф жезва. “Чешнеяр” ЦРУ-ди­вай чирзавайбур…

Жувахъ шехьдайди жуван кьве вил я  лугьуда.  Жуван кьегьалар хъендик туна, масабурун тарифар авуни агалкьунар бажагьат гъида. Чешне къачу, жувандини акIадармир  лугьузва генани… Хъсанди амаз, писди къачудайди вуж я? Къаргъа­дикай кард жедани?..

Инал зи рикIел сатирик  Жамидинан “Заз чиз, види туш!” тIвар алай шиир хквезва. Ана кьве дустунин арада кьиле физвай рахунар ава. Танишдан кIва­лиз фейи мугьмандиз иесиди вичин кIвале авай къаб-къажах, маса затIар къалурзава — вири импортдинбур. “Лап хъсанбур”!  Гьатта ина язавай музыкани Америкадинди я кьван!.. Ингье шиирдин эхир:

Танишарна мад

Хизандихъ галаз,

Мецел тарифдин

Рахунар алаз:

— Имни паб Нелла,

Им зи хва Яша,

Хъсанди я гьакI

И зи руш Маша…

 

Адан рахунар

Эхиз тахьана,

Адан суьгьбет за

Эхир атIана:

— Ви патав, хъсан

А къецепатан

Шейэр къалуриз,

Лугьуз: “Чиди туш!..”

Эгер хизанни

ЯтIа лап хъсан,

Гьамни, якъадаш,

Заз чиз, види туш!..

Сатирик гьахъ я: акьван “хъсан” чешнеяр вири патанбур хьайила, ихьтин касдихъ аялар жуванбур хьун шаклу кар я.

Къе ахьтин кьилетIумар гьи­кьван хьанва!? Гьатта таъсибни, тахтни, тарифни жуваз ваъ, патандаз хьурай лугьузвайбуру шаир икI рахурзава:

Аллагь-таалагь, це заз куьмек,

Тур вуна зун дуьньяда тек,

ХьайитIа зун садаз герек,

Ишлемишиз пара зирек,

Тухудайди вичин гъенек

Жуванди ваъ, Патанди хьуй,

Жув герек яз атайди хьуй…

КицIиндини хьуй, ВакIандини хьуй,

Лап вижесуз гьакIандини хьуй,

Дережадиз кьакьанди хьуй,

Жуванди ваъ, Патанди хьуй…

 

Амай кьван гагь ихьтин ламар,

Кьезил женни халкьдингъамар?

Я Аллагь, на ихьтин хума

ГьикI гьасилна, таъсиб амаз?

Жезва и кар пара кIамаз…

Уях жечни ламар къаммаз!?

Ингье квез, жуван чешнеяр квадарай несилар гьихьтин йикъарал къвезвайди ятIа…

Мердали Жалилов