ЦIийи эсер

2018-йисуз лезгийрин чIехи арифдар, шаир, Самур округдин къази ва Дагъустанда сиясатдин рекьяйни зурба векил хьайи, лезги халкь Урусатдин къаюмвилик хьунин пад хвейиди тир Ахцегь Мирзе Алидин (шиирра ада вичиз “Ахцегь Назим” лугьузва) 250 йис ва Дагъустандин имам Шамила Ахцегьрин къеле элкъуьрна кьунин 170 йис тамам жезва. И вакъиайриз талукь яз Арбен Къардаша “Ахцегь Мирзе Алидин геж муьгьуьббат” драма кхьенва. Ана ихтилат пудкъанни цIуд йиса авай арифдар Ахцегьрин къеледин комендант полковник (гуьгъуьнлай — генерал) Ф.Ф. Ротан рушал — жегьил гуьзел Нинадал ашукь хьуникай физва. Гьа са вахтунда Ахцегьрин къеледа ва адан къваларив 1848-йисан сентябрдин вацра кьиле фейи маса къизгъин вакъиайрикайни раханва.

Драмадин эсер авторди Лезги театрдиз теклифнава. Чна агъадихъ а эсердай са чIук гузва.

АРИФ ВА ИМАМ

Пуд  лагьай  перде

Шамилан алачух янавай чка. Шамилан патал алай ахцегьвийрин кьил Мегьамед-Неби ва муьруь­дар чпин вилик имам экъе­чIу­нал вил алаз акъвазнава.

Мегьамед-Неби (гъалаба кваз). ЭкъечI­­завач хьи… Яраб вуч хьанатIа?

Муьруьдрикай сад (рикI секин ту­­шиз). Мегьамед-Неби-эфенди, вун чкадин итим я, Шамила ваз гзаф ихтибарзава. Вич сура гьахьунин мярекатни ада накь вахъ галаз меслят авуна. Вич ада вав сура тваз туна. Ана адан ял кьунваз тахьуй гьа?! Вуна сур михьиз агалайди яни? Ана гьикI хьайиди тиртIа, лагь кван!

Мегьамед-Неби. Шамил-эфендиди заз накь вичин патав эверна лагьана: “Вуч ятIани Аллагьди чи пад кьазвач. Ада чав са гъапавай инсанар чуьнуьх хьанвай муг кьван авай са къеле кьаз тазвач. Чакай шагьидар хьана кьенвайбурун кьадар авач, Аллагьди гьа карни кваз кьунвач”, — лагьана. Ахпа сур атIун эмирна, вич, кафан галчукна, гьаниз эвичIна. Ахпани, винелай кьулар эцигна, накьвни вегьена, сур агал хъийиз туна.

1-муьруьд. Кафан кьецIил бедендал алчуднавайни?

2-муьруьд (кьил галтадиз). Гьаваяр чими я кьван…

Мегьамед-Неби. Ваъ, кафан чергес-чухвадин винелай алукIнавай. Гапурни хенжел, къамчини къецел тунва.

1-муьруьд (секин хъхьана). Вуна сурун сиве са фер хьайитIани тунвани?

Мегьамед-Неби. Тунва, тунва. Гьава адаз бес жезвай…

Чукурна 3-муьруьд къведа.

3-муьруьд (нефес-нефесдихъ текъвез). Имамди сур ахъая лугьузва!.. КIаникай кьулар гатазва!..

Мегьамед-Неби ва са кьадар муьруьдар зверна фида.

4-муьруьд. Къвезва! Имам къвезва! Ада, кафанар алудна, вичин гапурни хенжел алукI­зава.

Шамил атана акъатда, адахъ галаз Мегьамед-Небини хкведа. Абурухъ са жерге муьруьдарни га­ла. Вири кис жеда.

Шамил. Мусурманар! Дуьз имандал алайбур! Накь нянихъ за квез лагьанай, къени тикрар хъийиз­ва. Чавай гъалибвал къачуз тахьунин беябурчивили­ зи руьгь къарсурзава. Вучиз и гъвечIи гъуьргъуь муг (Къеле къалурда.) инал аламайди я?! Адал вегье­на физвай, чпел чIулав къармахар алай чи дагъларин лекьер тIимил яни? Ваъ! Зайиф яни? Ваъ! Бес вуч хьанва? Яргъи сятера зун накьан югъди Аллагь­дин вилик метIерал акъвазна, чин чилиз ягъиз хьана, амма Ам заз акунач. За имамриз эверна, гьабурузни зи ван атанач. За чаз къаюмвалзавай Омаразни Алидиз дад-бидаддалди эверна, гьабурни кисна. Вуч я, Аллагь кафиррин патал элячI­навани? Чи Мугьаммед Ярагъиди вичел кпIар-дуьаяр авур пак Шалбуз дагъни киснава!.. Дуьз имандал алайбур! Накь зун квез акваз-акваз суруз гьахьнай. Аллагьдилай гъейри маса Аллагь авач! Адаз вичин лу­кIа­рин язух атана ва зи патав малаик ракъурна. Чна са хейлин ихтилатарна. Адан гафари зи руьгь кана. Зун йифди шехьиз ва дуьаяр ийиз хьана. Ал­лагьдиз чакай атанвай хъилен кьадар зурбади я кьван! Малаикди вичин лувараллаз зун цаварал хкажна. ЧIехи пайгъамбарди чаз регьим авуна. Къе экв жедай кьиляй ам вичин цIай кIвахьзавай бал­кIандал алаз завай гвягъна фена ва квез гьакъикъат­ гьихьтинди ятIа лугьун эмирна. Куь гунагьрин кьадар­ гзаф я, гьавиляй куьн душманди вичин цларив агудзавач. Халкь Аллагьдин къуватдихъ агъазвач. Квез вахт ганва, ам куьне куьн хилас авуниз серф ая, куь­ кьилел Азраил ала — ам квез аквазвач, заз акваз­ва… Гунагьар хиве яхъ, абурукай михьи хьухь, абу­­рукай азад хьухь, пуд юкъуз сивер хуьх, эй бахт атIанвайбур!.. Пайгъамбарди заз къе чун гъа­либ­ жеда, къаних хьанвай чил душманрин ивидалди­ дигида лагьана гаф ганва. Женнетдин варар ахъа хьанва, къе бахт жагъидайбур гзаф жеда… Исятда зи тIалабуналди Азраил дуьаяр ийиз хъфенва, ам Шал­буздилай цаварал хкаж хъхьанва. Куь гунагьар­ за жуван хиве твазва. Абурай гана кIани жазани исятда за жувал къачуда. Куь вилик заз яхцIурни цIуд къамчи вегь!

Чукурна наиб Юсуф къведа.

Юсуф. Имам, вун сагърай, цIийи хабарар ава. Чаз къеледа авайбуру мейитар кIватI хъийидай вахт ганва.

Шамил. Абур вири къе кучука. Чи цIийи гьужумда чна чи шагьидрилай кам вегьедайвал тахьуй­. Чилин кIаникай къеледихъди эгъуьнзавай чинебан тIеквенарни куьтягьна, барутдив ацIура.

Юсуф. А кIвалахар вири галай-галайвал кьиле физва, имам.

Шамил (Мегьамед-Небидиз) Дангъуз Аргут акъва­зариз фенвай Даниял-бегалай, Гьажимурадалай, Кибит-Мегьамедалай хабарар авани?

Мегьамед-Неби. Гьелелиг ваъ. Анай къведай хабарар писбур тахьун лазим я, имам. Абуру Дангъуз Аргут инив агакьардач!.. Даниял-бегди ви вилик вичин чин чIулавардач лагьана гаф ганва. Абуру чпин кьилин сенгерар Мискискарин хуьруьн патав эцигнава. Анлай инихъ урус кьушун къведач!

Юсуф (Шамилаз муштулух гузвай хьиз). Зав мад са цIийи хабар гва, имам.

Шамил. Вуч хабар я?

Юсуф. Чахъ галаз къеледай Мирзе-Алини атанва. Адаз вахъ галаз рахаз кIанзава.

Шамил (вичик и хабарди кутур туьнт гьисс къалур тавуна). Ам захъ галаз куькай рахада? Гьи чин алаз рахада? Ахъая инихъ.

Кьве къвалал муьруьдар алаз Мирзе-Али къве­­да­.

Мирзе-Али. Ас-салам-алейкум, имам Шамил! (Шамила салам кьунал вил алаз акъвазда. Такьурла, давамда.) Зун вахъ галаз меслят ийиз, Самур дереда исятда авай гьаларикай вахъ галаз веревирдер ийиз атанвайди я.

Шамил. Заз вахъ галаз рахадай я вахтни, я гуьгьуьлни авач.

Мирзе-Али. Зазни авач. Зун халкьдин паталай рахаз атанвайди я.

Шамил. Вун урусри ракъурнавайди яни?

Мирзе-Али. Ваъ, зун жуван хушуналди атанвайди я. (Наиб Юсуфаз килигда.)

Юсуф (вичивай Мирзе-Алидиз и лагьай гафар дуьзбур тирди тестикьарун кIанзавай­дан гъавурда акьуна.) Эхь, эхь, имам. Мирзе-Али-эфендиди дуьз лугьузва. Ам вичин хушуналди атанвайди я. Урусри адаз фимир лугьузвайди тир…

Шамил. АкI хьайила, гъаргъардал алай къеледай катнава ман вун… Хам хуьз чида ваз…

Мегьамед-Неби ва са шумуд муьруьд хъуь­реда­.

Мирзе-Али. Течидай гафар лугьумир, имам. Зи ниятар Аллагьдиз аквазва. Къеле гъаргъардал алайтIа, ви муьруьдри ам къачудай. Урусри чеб чан аламаз ви гъиле твадач. Куьмек агакь тавуртIа, къеледа авай вирибуру, чкадин инсанрини рейсадвилелди чпи-чеб къелени галаз хъиткьинарда лагьа­на гаф ганва.

Шамил (ягьанатдив). АкI хьайила, вун гьавиляй катнавайди я ман?

Муьруьдар хъуьреда.

Мирзе-Али (секиндиз). Ваъ, Шамил. Зун катнавайди туш. Зун, лугьудай гафар лагьана, элкъвена къеледиз хъфида.

Шамил (сир кваз.) Низ чида вун къеледиз хъфидани-хъфидачни?

Мирзе-Али. Аллагьди гайитIа, хъфида.

Шамил. Матишкадин патав кат хъийиз кIанзавани? Ван хьана заз вуна комендантдин рушаз бахшнавай муьгьуьббатдин шиирар. Амма ам ваз гьатдач. За ам сифтени-сифте къеледиз гьахьай муьруьддиз хиве кьунва.

Мирзе-Али. Рушан бубадини ам къеле хуьзвайбурукай вуж гзаф викIегь хьайитIа, гьадаз гуда лагьанва.

Шамил. АкI хьайила, рушан бубадин вилик викIегьвал къалуриз кIан хьана, атанва ман вун зи патав?

Муьруьдар хъуьреда.

Мирзе-Али (секиндиз.) Ваъ, Шамил. Къалуриз жери кьван викIегьвилер къеледа авайбуру къалурнава. Рушан бубадиз езне хкягъиз четин жеда. Акварвалди, руша вичи хкягъда… Шамил, за ваз тавакъу ийизва, ша гьакI гафарай тIеквенар акъудмир, заз яб це.

Шамил. Заз ваз яб гуз кIанзавач. Вун хаин я. Вун ви халкьдин душманрин патал элячIна. Ви гъавурда авайди Аслан-хан тир. Вич урусрин тумухъан тиртIани, ада вун Кьу­ра­гьа са хъуьтIуьз къубуда тунай. А чIавуз вун Сурхай-хандин, ви халкьдин патал алай. Къубуда турла, вун урусрин патал элячIна. Гила мад вун къубуда хтуна кIан жеда, чи па­тал хтун патал. Ви кьил чкадал хтун патал­.

Муьруьдар хъуьреда.

Мирзе-Али (сабурдив.) Аслан-хандиз закай авай хъел за Сурхай-хандиз шиирар бахш авурла атайди ваз чир тахьана жеч, Шамил. Аслан-хандиз за вичикайни шиир кхьена кIанзавай. За кхьенач. За чпикай шиирар кхьена кIан хьайи гьакимар гзаф я, исятдани ава (Шамилан вилериз килигиз акъвазда.), амма ахьтинбур патал зи рикI агалнава… Ла­йихлубур патал зи чIалар, завай хабарни такьу­на, чеб къвезвайди я, Шамил.

Шамил (ягьанатдив). Гила ви шиирар, вавай хабарни такьаз, са матишка патал авахьзава… КIел­на за вуна адаз бахшнавай ктаб…  (Мегьамед-Небидиз килигда,)

Мирзе-Али (Мегьамед-Небидихъ элкъвена.) Куьн зи кIвалера къекъвена ман?.. Итимар туш куьн!..

Мегьамед-Неби (яншахдиз хъуьрез, Мирзе-Алидиз). Вуна Хуьруьгрин хуьруьн мулкар Ахцегьрин хийирдиз акъудай ихтилат ахъая чи имамдиз… (Шамилаз.) Ам шииррилайни хъсан кьиса я.

Шамил. Ахъая кван…

Мегьамед-Неби. Са гъилера Хуьруьгринни Ах­цегьрин арада чилерин паталай кьве хуьруьн мул­­карин часпар гьинай физва­тIа тайинарун патал гьуьжетар жеда. Къведа жемят идан патав (Мирзе-Али къалурда.), чIехи алим я лагьана. Ида лугьу­да: “Гьуьжет алай чка Ахцегьринди я”. Хуьруьгар ра­зи жедач ва лугьуда: “Гьа икI я лагьана, вавай Къуръандал кьин кьаз жедани?” Ида лугьу­да­: “Же­да”. Ида фена гьа чкадал, Къуръандал гъил эцигна­, лу­гьуда: “За кьин кьазва хьи, и зи кIвачерик квай накьв Ахцегьринди я”. Вири рази хьана. Гьуь­жет­ куьтягь хьана. Ам­ма гуьгъуьнлай хабарар акъатна: “Бес Мирзе-Алидин шаламра Ахцегьрин чилелай къа­чунвай накьв авай ва ада кьур кьинни гьа накь­вадиз талукьди тир кьван”… Гьахьтин къази­ я ам, имам.

Муьруьдар хъуьреда.

Мирзе-Али (сабур хвена, Мегьамед-Не­бидиз.) Абур вун хьтинбуру акъудай ванер тир… За шаламар алукIна ваз мус акурди я?

Мегьамед-Неби. Шаламар тахьуй, кух галай чекмеяр хьурай. Тафават авач.

Мирзе-Али. Кух галай чекмейра накьв туна, абур алукIна къекъвез жедатIа килиг сад­ра… Эхь, за а чIавуз Къуръандал кьин кьу­най. Гуьгъуьнлай заз Хуьруьгринни Ахцегьрин арада а чилин паталай­ кутIуннавай икьрар жагъанай. За гьамни хуьруьгвийриз къалурнай… Вазни и кар хъсандиз чизвайди я, Мегьамед-Неби… Регъуь туш ваз… (Мад Ша­­милахъ элкъведа.) Вуна, Шамил, зав зи фикир лагьана куьтягьиз туначир.. Урусрин патал зун, Аслан-ханди къубуда турла, фейиди туш.

Шамил (ван алаз, хъел кваз). Урусри вун маса къачуна! Пулдихъ! Къуллугъдихъ! Мажибдихъ! Чиндихъ! Гила вун абурун подпоручикни я гьа!

Муьруьдар хъуьреда.

Мирзе-Али. Ваъ. Шамил. Зун садани маса къачунвайди туш.Гзаф фикирар, веревирдер, халкьдин гьалар тупIалай авурла, зун урус гьукуматдин патаз элячIай­ди я. Жуван халкь хуьн патал эля­чIайди я… Ан­жах зи гаф атIумир. Тавакъу я. Са­­бур хуьх… Дагъустан гъвечIи уьлкве я. Чи хал­­кьа­рин кьилел татайди амач. Иранар, арабар, туьр­кер… Диндин стхаяр я лугьуз, абуру чи халкьдин кьилел тагъайдини амач… Абурукай чи халкьдин къайгъу чIугвазвай сад кьванни хьанани? Ваъ! Гьарда вичивай жедайвал къанихдиз халкьдин иви хъваз хьана­.

Шамил. Урусриз чи халкьдин иви хъваз кIанзавач ман? Абуру иви хъвазвачни? Идалайни гъейри, абур хашпараяр я.

Мирзе-Али. Эхь, Шамил, абур хашпараяр я. Амма халкьдин иви хъвадайбурун арада, абурув гвай имандилай аслу тушиз, са тафаватни авач. Абур вири сад я. Авайди са кар я: вирида, гьам му­сурман, гьам хашпара гьакимар чпи хъвазвай иви диндалди гьалал ийиз алахъзава… Иман пак затI я, ам инсанриз чпин къенепатан алем иерун, ацIурун, гуьнгуьна тун патал, фикирар, ниятар михьи авун патал ганвайди я.  Иманди инсанрин рикIер буьркьуь ваъ, экуь авун лазим я. Имандикай дяведин яракь авун генани гьалал кар туш. Гьакимри, ви­лик-кьилик квай ксари, савадни илимар гвайбуру халкьдив имандин майваяр дуьздаказ иливариз тазвайтIа, вири инсанрикай — стхаяр, и дуьньяни ми­хьиз женнетдиз ухшар жедай… Авам инсанрин кьилер элкъуьрун регьят кар я, абурун рикIера экв тваз, абуруз умуд гуз, абурун рикIера экуь мурадар­ тваз алахъна кIанда, абурувай дуьньядин крарай чпивай кьил акъу­диз жеривал… Килиг вун, Шамил, ви муь­руьд­ри чеб гьикI тухузватIа. Исятдани абуру­ хуьрерин жемятривай чпиз тIуьн патал хипер, бал­кIанар къакъудиз иниз гъизва. И кар вунани гьалал­ди яз кьазва… За урус рушаз шиирар кхьена лу­гьуз зал паркутар гьалчай шаир, алим, ваз рагьметлу Мегьамед Ярагъидин медресада акур Рухун Алиди чи чилерал пайда хьайи сифтегьан муьруьдрикай вуч лагьанатIа чидани ваз? Абур гьар са хуьре,­ халкьдивай къакъудиз, са яц ва я са гьер не­­дайбур, хендеда акуртIа, кьил квахьна, адан гуьгъуьна звердайбур, руфун тух тежедайбур я лагьанва. Чи иманда нефсиниз “шейтIан яшамиш жезвай кIвал” лугьуз­ва. Къуръанди нефсинал гъалиб хьайидаз женнет хиве кьазва. Вуна нефсинал гъалибвал къачуз кIан тийизвайбуруз женнетар хиве кьазва.

Шамил. За вуч ийизватIа, заз хъсандиз чизва… Урусри вири дуьз ийизва, тушни?

Мирзе-Али. За абуру вири дуьз ийизва лу­гьузвач. Абуру чи диндик хуькуьрзавач. Абуру чаз суд-дуван шариатдалди ийидай ихтияр гузва. Абурухъ санаи ава, зурба кьушунар ава, илимар ава, абуру чаз мектебар эцигда лугьузва, чи аялриз алай аямдин илимар чирда лугьузва. Урусият зурба уьлкве я. Гъве­чIи тарцивай зурба тарцин хура дурум гуз жедач. ГъвечIи тарцин тум терг тахьун патал адан кIалам чIехидаз яна кIанда. Ада, чIехи тарцин са хел хьана, вичин майваяр гъида…

Шамил. Чи гьахъвал — чи иман ислам хьун я. Адалай гьахълу иман авач. Урусар кафирар я. Абуруз чакайни чеб хьтинбур ийиз кIанзава.

Мирзе-Али. Эхь, гьабурузни, чаз хьиз, чпин дин ширин я, адал кIевиз акъвазиз алахънава. Амма са диндини муькуь диндиз я манийвал, я душманвал ийизвайди туш. Абурун арада мидявал твазвайбур инсанар я… Аллагь сад я. Мусурманрини, чувудрини, хашпарайрини гьа са Аллагьдиз икрамзавайди я. Абур вири са дагъдиз, са кьакьан ку­кIушдиз хкаж жезвайбурув гекъигиз жеда. Садбур анихъ кефердихъай, садбур, кьибледихъай, садбур рагъэкъечIдай патай, садбурни рагъакIидай патай физва. Гьибур гьинихъай физватIа, вирибуруз чизва, амма вирида, са чпелай гъейри, амайбур дуьз рекьяй тефизвайбур яз гьисабзава. Гзафбур, сакIани агакь тийиз, амма чеб агакьнавай хьиз жез, ценерив гьа са чкадал чархар ягъиз амукьзава. Ахьтинбурукай Аллагьди хуьрай! КукIушдив агакьайбур бахтавар я! Ахьтинбур, гьайиф хьи, тIимил жезва. Агакьайбуруз аквазва хьи, вири гьа са Аллагьдиз мукьва хьанва. Агъада хьайи шаклувилер, сада-садакай авур фикирар дуьзбур туширди­ абуруз чир жезва…

Шамил (вуч лугьудатIа течиз). Чаз ви вязер герек туш. Вун муртад я, хаин я…

Мирзе-Али (Шамила ян гузвайди гьиссна, ви­кIегьдаказ). Заз вуна ви гьерекатар квелди куьтягь­датIа акунайтIа кIандай… (Секиндиз.) Акъваз, Шамил, акъваз… За вири лагьанвач. Зун валай яшдиз чIе­хи я, са кIус сабур…

Арбен КЪАРДАШ, Дагъустандин халкьдин шаир