(Эвел — 45-50-нумрайра. Эхир)

Сайтда и макъаладин I пай и ссылкадай, II пай — ссылкадай, III пай — ссылкадай, IV — ссылкадай, V пай — ссылкадай,VI пай — ссылкадай кIелиз жеда

Ам хуьруьгви пешекар устIаррин тухумдин векил тир. Шейх Садидин дах — устIар Халиф XVII асирдин кьвед лагьай паюниз талукь тарихдин чешмедал иер хатIаралди кхьинар атIанвай кас я. И чешмени Фиярин хуьре авай минарадал ала. Хуьруьгрин хуьре шейх Сади кучукнавай чкада араб чIалал кхьинар авунвай тарихдин чешме ава. Адал шейхдин бубадин патай вад несилдин векилрин тIварар кхьенва. Малум жезвайвал, чебни вири динэгьлияр тир: “Малла Усманан хва малла Мугьаммадан хва, малла Халифадин хва, малла Рамаданан хва, малла Халифадин хва шейх Сади”. Тухумдин тарцин бинеяр тахминан XVI асирдилай гатIунзава. Маса гафаралди лагьайтIа, шейх Садидин чIехи бубайрикай тир малла Усманаз 1565-1566-йисара Хуьруьгрин хуьре аба хуьдай чка эцигзавай вахт акун кьисмет хьана.

Фикир желбзавай делил ам я хьи, Хуьруьгрин минарадал алай 1700-1701-йисариз талукь чешмеда Садидин тIварунихъ “шейх” гаф гала. Газетдин алатай нумрадиз макъаладин акъатай паюна ихтилат фейи чешмеда лагьайтIа, малла Сади къалурнава. Чи фикирдалди, Исадин Мусаеван гьаятда авай къванцел алай кхьинар Хуьруьгрин минара эцигдалди вилик авунва. Чебни — Садидин дах малла, устIар Халифадал чан аламай чIа­вуз. Яни шейхдин дережа Садидиз ихтилат физвай къванцел кхьинар авурдалай кьулухъ са кьадар вахт арадай фейила гана. И карди Хуьруьга аба хуьн патал цIийи чка эцигай тахминан вахт тайинардай мумкинвал гузва: XVII асирдин кьуд лагьай паюна. ГьикI лагьайтIа, Хуьруьгрин минарадал алай 1700-1701-йисариз талукь кхьинра “устIар шейх Сади” къалурнава. Мумкин я шейх Сади гьа са вахтунда суфийрин насигьатчи (суфийрин шейх) яз хьун.

Са гафуналди, Хуьруьгрин хуьре авай араб чIалал авунвай тарихдин кхьинар ахтар­ми­шу­ни геж тир юкьван виш йисарин девирда ина Кавказдин мулкарал мад санани гьалт тийизвай надир ибадатхана хьайиди ви­нел акъуддай мумкинвал гана. Ибадатханадин виниз тир дережа ана хуьзвай мусурман­рин пак ивирдихъ галаз алакъалу тир. Гьа и делилди Хуьруьгрин хуьре авай суфий Ража­бан пIир (ибадатхана) Дагъустандин ва ви­ри Кавказдин ибадатханайрин арада тафаватлу ийидай ихтияр гузва. ГьикI лагьайтIа, адалай гъейри, Кавказда мад Мугьаммад пайгъамбардин  хсуси шейэр хвейи маса чка чаз малум туш.

Хуьруьгрин хуьряй 1565-1566-йисариз талукь тарихдин чешме жагъун Дагъустандин илим патал гзаф важиблу вакъиа я. Чешмеда суфийриз талукь шейинин (абадин), суфийрин макандин (ханакадин) тIварар кьуни, а йисара динэгьлийри Хуьруьга тухузвай диндин талукь адетар къалуруни мад са кардикай хабар гузва: и ибадатхана са девирда Хуьруьгрин хуьре аваз хьайи тамам комплексдин са пай я. Вични, чи фикирдалди, Хал­ватийа тарикъатдихъ галаз алакъалу я.

Къейд ийин хьи, XVI-XVII асирра Дагъус­танда суфизмдин фикирар раиж авунин нубатдин лепе къарагънай. И лепени асул гьисабдай винидихъ тIвар кьур Халватийа тарикъатдиз талукьди тир. И кар себеб яз геж тир юкьван виш йисара Дагъларин уьлкведа суфийрин шейхерин тамам са десте арадал атана. Лагьана кIанда, Кьиблепатан Дагъустандай Халватийа тарикъат кеферпатаз, кьилди къачуртIа, Аваристандиз чкIана.

Дагъустандин суфизмдиз талукь цIийи ахтармишунри Дагъустандин машгьур гзаф кьадар шейхер, диндин векилар Халватийа тарикъатдин тешкилатдик (орден) кутадай мумкинвал гузва. Абурун арада Ахцегьай тир шейх, Ибрагьим (1526-1527-йисара кьена), Кьулан СтIалдилай тир шейх, гьажи Ибрагьим эфенди (1541-1542-йисара кьена), рутулрин Амсар хуьре 1600-йисуз минара эцигунин тешкилатчи гьажи Буба, Гелхенрин хуьряй тир шейх Агьмад ал-Кулхани, цIахуррин Мишлеш хуьряй тир суфияр Магьмуд ва Мугьаммад, Хуьруьгрин хуьре 1637-1638-йисара мискIин эцигунин теш­килатчи, мавлана Нуруллагь, Хуьруьгай тир шейх, суфий Гьуьсейн, агъулрин Дулдун хуьряй тир шейх Мугьаммад, агъулрин Тпигърин хуьряй тир суфий Давуд, рутулрин Ихрекрин хуьряй тир шейх Ибрагьим ва масабур. Мадни башкъа, чи фикирдалди, Халватийа тарикъатдин рехъ давамарзавайбур Кьиблепатан Дагъустанда гьеле Халватийа тарикъатдин тешкилатдин (орден) руьгьдин регьбер, Ширванда авай саййида Йахйи ал-Бакувидал (1464-йисуз кьена) чан аламаз пайда хьана. Малум тирвал, ширваншагь Халилуллагьа (1417-1462- йй.) тарикъатдин тешкилатдиз къаюмвалзавай ва ам гьатта Йахйи ал-Бакувидин муьруьдрикай сад тир. Халилуллагьа регьбервал гузвай чIавуз Самур вацIуз мукьва бязи мулкар къунши Ширвандин сиясатдин таъсирдик квай. И кардин гьакъиндай Ахцегьай жагъанвай XV асирдиз талукь тарихдин чешмедал атIанвай (“КIеледин сагьиб — ширваншагь Халилуллагь”) кхьинри шагьидвалзава. Вири и делилар фикирда кьурла, чавай Хиналугъай тир Магьмудан (1456-йис) эсерра гьалтзавай дагълух Лезгистандин суфияр Халватийа тарикъатдин рехъ давамарайбур я лугьуз жеда.

Иранда гьукум сефевидрин гъиле гьатай чIавуз Халватийа тарикъат гвайбур Османрин империядиз ва Дагъустандиз куьч хьуниз мажбур хьана. Мисал яз, чаз геж тир ­юкь­ван виш йисара Османрин империядай Да­гъустандиз куьч хьайи суфийрин векил (ам Халватийа тарикъатдин рехъ гвайди хьун мумкин я) винел акъуддай мумкинвал хьана: ихтилат Миграгърин хуьряй тир шейх ­Гийик бубадикай физва. Адан бине ГъвечIи Азиядай (Рум вилаят) тир.

Хуьруьга авай ибадатхана са шумуд сеферда цIийикIа туьхкIуьр хъувуна. И кардикай адан цларал кхьенвай кхьинри хабар гузва. Ана суфий Ражаб кучукайдалай кьулухъ халкьдин арада ибадатхана “Ражабан пIир” хьиз машгьур хьана. Винидихъ къейд авурвал, гуьгъуьнлай Пайгъамбардин  аба хуьн патал Хуьруьга цIийи имарат эцигна. Абадин кьисметдикай ва ам алай вахтунда гьина аватIа хабар гузвай делилар чахъ авач.

КьетIендиз къейд ийин хьи, макъалада винел акъуднавай тарихдиз талукь цIийи делилар араб чIалал кхьинар авунвай чешмейрин куьмекдалди якъин хьана. И карди нубатдин сеферда тарих, меденият чирунин карда эпиграфикадин гуьмбетрихъ авай важиблувиликай лугьузва.

Замир  Закарияев, тарихдин илимрин доктор, профессор,

ДГУНХ-дин къецепатан чIаларин кафедрадин заведующий