Гафарин алемдай
Гьар са чIалан лексика и кьил а кьил авачир, датIана гегьенш жезвай, бязи гафар архаизмайриз элкъвез, цIийибур алава хъжезвай алем я. Чи рахунра, нугъатра, писателрин эсерра бязи вахтара тек-туьк ван къведай, гьалтдай надир гафарни дуьшуьш жеда. Гьа ихьтин гафарин жергедик пунцух, рахт, самакьул, санжа акатзава.
И ва маса гафар гафарганра тахьунал еке тажубвал авунани виже къведач, гьикI хьи, абур манадин жигьетдай эвеззавай синонимар эдебиятдин чIала аваз хьунни мумкин я.
Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидов вичин эсерра тIебиатдин кьетIенвилер къалуруналди, гьайванрин, къушарин тIварар кьуналди тафаватлу жезва. Адан “Дагъларин деринрин булахар” романда “санжа” гаф гьалтзава: “Абурал сахсидин, ракьун, кIарасдин къапара, гъвечIи бочкайра, гьеле ящикра аваз, лимондин, лаврадин тарар, марварар, михекар, гзаф йисарин кIвалин цуьквер, “япагьанар”, санжаяр (ирисар), беневшаяр, алванар, — “кIваркIвачIар”, са гзаф маса цуьквер ала”. Писателди кIелчи кIеве тунвач — скобкайра а гафунин урус таржума ганва. Санжа са цуькведин тIвар тирди чаз шаир Мирземет Салманован “Хуькуьрмир зи бубудик” эсердини тестикьарзава: “Санжа, михек, нуькIревилер ваз хьурай…”.
Къияс Межидован “Дагълар юзазва” эсерда гафарганра малум тушир “пунцух” гаф дуьышуьш жезва: “Мерданабурун бегьем сарни авачир месер, хъуьцуьганар исятда туькдай ацIана пунцухар хьиз хъуьтуьл акъвазнава”. Жумладиз фикир гайила, а гафунин мана чирун четин туштIани, чун патал ам саки сир яз амукьзава.
Ажайиб гафарикай сад гьикаятчи Назир Мирзоеван “Муьгьуьббат къван туш” повестда гьалтзавай “рахт” гаф я: “БалкIандин пеле гьар патахъ зунжурар куьрсарнавай гимишдин рахт ава, гимишдин кьилер галай пурарин винел пекдин къацу парча, адан винелни гъиливди хранвай, панжукIар гьар патахъ куьрсарнавай, гьар са панжукIдин кIвенкIвел манатар кутIуннавай пурарган ала”.
Писатель Мегьамед Садикьаз урус чIалан “самокат” гафуникай хуш атанач: “Аку-у, и чи къунши ПIетIа Цунан самакьул ханва… Мисри муаллимдин куьгьне жугъундилай алуднавай кьве кьулуникай авунвай самакьул вуч тир, гьа самакьул, — цIам хьтин яхун гъил юзуриз-юзуриз лагьана Марчил халуди”. Зи фикирдалди, “самакьул” писателди вичи туькIуьрнавай гаф я, чавай ам лезги чIалан пассивный лексикадин уьлчме яз гьисабайтIа жеда. Гьа са вахтунда ихьтин гафар чIала аваз хьун хъсан кар я.
К.Къалажухви
